Faculté des lettres et sciences humaines · Institut de langue et civilisation françaises · Edition critique des Carmina de Michel de L’Hospital · Banque de données

Institut de langue et civilisation françaises

Institut de langue et civilisation françaises

Banque de données

Le texte des Carmina, sans apparat critique ni annotation, sera publié sur ce site ainsi que sur le site Corpus Corporum , selon le calendrier suivant : livres I à III en septembre 2015; livres IV à V en septembre 2016; l ivres VI à VIII en septembre 2017.

N.B. Pour les sources, les variantes, la traduction et l’annotation, on se reportera au tome I, paru en 2014 chez Droz (éd. P. Galand et L. Petris) ainsi qu’aux tomes suivants à paraître chez le même éditeur. Pour les principes éditoriaux et philologiques retenus, voir Michel de L’Hospital, Carmina, livre I, éd. P. Galand et L. Petris, Genève, Droz, 2014, p. 31-35.

La numérotation adoptée est celle de l’édition la plus complète, à savoir celle d’Amsterdam, parue en 1732. Elle est indiquée ci-dessous, dans ce tableau de concordance tiré de L. Petris, La Plume et la tribune. Michel de L’Hospital et ses discours, Genève, Droz, 2002, p. 549-556.

A Michaelis // Hospitalii, // Galliarum Cancellarii, // CARMINA. // Editio a prioribus diversa & auctior. // Amstelaedami, // Apud Balthasarem Lakeman. // 1732, in-8°.
B Michaelis // Hospitalii // Galliarum Can- // cellarii Epistola- // rum seu Sermonum // libri sex, Lutetiae, // apud Mamertum Patissonium Typographum // Regium, in officina Roberti Stephani. // 1585, in-fol et, plus rare, in-6° (pas signalée par J.-C. Brunet, t. III).
C Michaelis // Hospitalii // Galliarum // Cancellarii // Epistolarum seu Sermonum // libri sex. // altera editio, Lugduni (fausse indication pour Genève), Per Hugonem Gazeium, MDXCII, in-12°. L’astérisque indique une fausse pagination (numéro de la fausse page, telle qu’elle est indiquée dans l’édition de 1592).
D Michel de L’Hospital // Œuvres // complètes // précédées // d’un essai sur sa vie et ses ouvrages // par // P.J.S. Dufey // tome III, Paris, A. Boulland, 1824-1825, 3 vol.; rééd. Genève, Slatkine, 1968, t. III (texte basé sur l’édition de Paris, 1585).

 

 

titre

incipit

 1732

A

 1585

B

 1592

C

 Dufey

D
Joanni Triptoparchae […] Petrus Vlamingius S.P.D. «Plurima sunt tua, vir…» 3r°-4v° – – –
Petrus Vlamingius Lectori Benevolo S. «Hospitalii carmina tibi…» 5r°-6v° – – –
Elogium Michaelis […] Scaevola Sanmarthano «Venio nunc ad Michaëlem…» 7r°-v° –
Theodori Bezae Elogium Michaelis Hospitalii «Hic ille est Michael…» 8r°-v° – – –
Ad Michaelem Hospitalium […] «Hospitio profugas…» 9r° – – –
In illud Mich. Hospit. Elogium, Impavidum ferient ruinae

Car. Utenhovius

 «Tota licet vasti labefiat machina mundi…» 9r° – – –
Ad Mich. Hospit. […] St. Paschasius «Sive sit tibi nomen…» 9v° – – –
Henrico III […] M. Huraltus Hospitalius «Michaelis Hospitalii…» 10r°-v° 1-2 2r°-3r° 3-5
MICHAELIS // HOSPITALII, // GALLIARUM // CANCELLARII, // EPISTOLARUM & SERMONUM // LIBER PRIMUS. 1-66 1-77 1-88 7-109
I, 1 Ad Musas Romanas, ut Bellaium Cardinalem, Romae commorantem, in patriam remittant. «Musae, progenies magni Jovis aurea, flavum…» 1-4 1-4 1-5 7-11
I, 2 Ad Franc. Olivarium, Franciae Cancellarium. «Te sum perpetuo veritus…» 4-10 4-9 5-11 12-18
I, 3 Ad Franc. Turnonium Cardinalem. «Turnoni, genus Heroum qui…» 10-17 10-17 11-19 19-27
I, 4 Ad Adrianum Dracum Senat. Paris. «Drace, mihi multis…» 17-22

MDXLVII

 17-21 19-24 28-33
I, 5 Ad Pontronium, Margar. Franc. Regis filiae Praeceptorem. «Pontroni, quid agit nunc regia virgo…» 23-24 21-22 24-25 34-35
I, 6 Ad Geor. Armeniacum Cardinalem. Ex morbis quae utilitas percipi possit. «Coenanti mecum Fabro, manibusque recentem…» 24-27 22-26 25-29 36-40
I, 7 Ad Claud. Espens. nobiliss. & doctiss. Theologum, de poësi Christiana judicium, & exemplum. «Qui, pater Espensi, qui fit res carmine sacras…» 27-37 (hymne de Noël 30-37) 26-36 (28-36) 29-41

(32 (*40) -41)

 41-52

(44-52)
I, 8 Ad Jo. Bellaium Card. & Episcop. Hostiensem. «Donec vos bello miles vexavit…» 37-38 36-37 41-43 53-55
I, 9 Ad Odetum Castillionaeum Cardinalem. Consolatio in matris luctu. «Tu quem tot natura bonis ornavit abunde…» 39-42 38-40 43-46 56-59
I, 10 Ad Jo. Bellaium Card. & Episcop. Hostiensem. «Jampridem numero menses…» 42-47 40-46 46-52 60-66
I, 11 Ad Achillem Bocchium Poëtam & Equitem Bononiensem, de fide Christiana. «Bocchi, percelebri jamdudum cognite fama…» 48-51 46-49 53-56 67-70
I, 12 Ad Lancelotum Carlum, Episcopum Regiensem. «Dissimulare etiam potuisti, Carle…» 51-53 49-50 56-57 71-72
I, 13 Ad Petrum Castellanum, Regium Doctorem. «Castellane decus Musarum…» 53-63 68-77 78-88 99-109
I, 14 Ad Jo. Card. Bellaium. «Quae mihi Campanis…» 63-64 66 76 95
I, 15 Ad Margaretam Valesiam, Regiam Virginem, Francisci Regis Filiam, De sacris Carminibus M.A. Flaminii. «Est modo quod miserum possis defendere Flaccum…» 64-66 67-68 76-78 96-98
LIBER SECUNDUS 67-131 78-144 89-164 113-201
II, 1 De morbo tertianae quo laboravit ann. MDLII. ad Illustriss. Principem Carolum Card. Lothar. «Ut biduo plane perii, biduoque revixi!…» 67-73 51-57 58-64 73-80
II, 2 Ad Margaretam Valesiam Regiam Virginem. «Ante fores me, Diva, tuas videre…» 73-77 57-60 65-68 81-85
II, 3 Ad Jo. Bellaium Cardinalem. «Tandem, Bellai, superas…» 78-80 60-62 69-71 86-88
II, 4 Ad Cardinalem Lotharing. «Lothari magnum…» 80-81 62-63 71-72 89-90
II, 5 Ad Petr. Montaureum, magni concilii R. Senatorem, elegantissimum poëtam, & Mathematicum praestantissimum. «Ultima quae nobis a te longissima venit…» 81-84 63-66 73-76 91-94
II, 6 Ad Jacob. Fabrum Litium execratio. [1577] «O Rabidae lites, & jurgia…» 84-89 MDXLIIX 78-82 89-94 113-118
II, 7 Ad Franciscum Olivarium, Franciae Cancellarium, de causa Merindolii Lutetiae acta in Senatu. «Quid Romana bonus, quid Graeca per oppida Rhetor…» 89-92 104-107 119-122 147-150
II, 8 Ad Margaretam Regis sororem. [1558] «En toties nova cura subit…» 92-98 83-88 94-101 119-126
II, 9 Ad Illustriss. principem Carolum Card. Lothar. «Si virtus & sola viris se forma probaret,…» 98-100 89-91 101-103 127-129
II, 10 Ad Franc. Olivarium, Franciae Cancellarium, post secessum. «Vicit, Olivari, tua virtus saeva minacis…» 100-104 91-95 103-108 130-134
II, 11 Ad Joannem Cardinalem Bellaium. «Ergo tibi reditum…» 104-110 95-101 108-115 135-142
II, 12 Ad P. Crassinum, doctissimum Senatorem. «Quicquid ubique latet…» 110-113 101-104 115-119 143-146
II, 13 De Meti Urbe a Fr. Lotharingo Gusiano defensa. [1560] «Ergo militibus tandem Mavortia…» 113-116 107-110 122-126 151-155
II, 14 Ad Henricum II. «I Felix, quo te…» 117-118 111-112 126-128 156-157
II, 15 Ad Margaritam Regis sororem. «Est illud quod saepe queri,…» 118-120 112-114 128-130 158-160
II, 16 Ad Lancelotum Carlum Episc. Rhegiensem. «Ibis, amice, tuo Regi comes, ibis inermis…» 120-123 114-117 130-133 161-165
II, 17 Ad Salmonium Macrinum. «Pauperies semper…» 123-124 117-119 134-135 166-167
II, 18 Ad Carolum Marilliacum Archiepiscopum Viennensem, & Regis in sacro Consistorio consiliarium. «Certe ut difficile est duris assuescere rebus,…» 125-128 119-122 135-139 168-172
II, 19 Ad illustrissimum principem Carolum Cardinalem Lotharingum, In P. Ronsardi commendationem. «Quam facile in multis antiqui norat Homeri…» 128-130 122-124 139-141 173-175
II, 20 Ad Hospites. «Hospitibus…» 130-131 124-126 141-143 176-177
LIBER TERTIUS
 132-188 145-198 165-227 205-277
III, 1 Ad Franciscum Olivarium, Franciae Cancellarium. «Tot Francisce dies me nil scripsisse…» 132-138 145-152 165-172 205-213
III, 1b Francisci Olivarii, ad superiorem Epistolam Responsio (XVII Cal.Augusti) «Janus Morellus tuam nobis epistolam reddidit,…» 139-141 152-154 173-176 214-217
III, 2 Ad Janum Morellum, de matribus, quae filios suos ipsae non alunt, nec apud se domi educari patiuntur. «Quinque dies tantum dixi me rure futurum,…» 141-146 154-158 176-181 218-223
III, 3 In Henricum II. ad Carolum Lotharingum Card. «Carole, si vano non est auctore subortus…» 146-148 142-144 162-164 199-201
III, 4 Ad Odetum Cardinalem Castilionem. «Nempe suis, mi Castilio, qui nititur ipse…» 148-151 159-161 182-184 224-226
III, 5 Ad Cardinalem Lotharingum. «Scis tamen ista maris…» 151-154 161-164 185-189 227-231
III, 6 Ad Carolum Lotharingum Cardinalem. «Qui te distineat levibus nunc, Carole, nugis…» 154-160 136-142 155-162 191-198
III, 7 Ad Janum Bellaium Cardinalem. «Nunc canas hiemes…» 160-162 194-196 223-225 272-274
III, 8 Ad Salmonium Macrinum [1546] [1] . «Si videas, Macrine…» 162-164 MDXLVI 196-198 225-227 275-277
III, 9 Ad Sal. Macrinum. «Non ego tot…» 165-166 235-236 269-270 324-325
III, 10 Ad Jo. Bellaium Cardinalem [1546]. «O mihi te qualem plectro…» 166-168 184-185 211-213 257-259
III, 11 Ad Illustr. Margaritam Regis sororem. «Forte fuit tecum mihi sermo Diva…» 168-174 185-191 213-219 260-267
III, 12 Ad Carolum Lotharingum Cardinalem. «Quam te nostra diu praesentem Gallia vidit,…» 174-176 191-194 219-222 268-270
III, 13 Ad Bart. Faium

Senatorem

Parisiensem.

 «Prime Senatorum, nostri…» 176 194 222 271
III, 14 Ad Janum Morellum, Ebredunaeum. «Hae mea quorundam sermonibus…» 177-181 131-136 149-155 185-190
III, 15 Ad Margaritam Regis Sororem. «Mentito toties Remorum…» 181-183 238-240 272-275 328-330
III, 16 Ad Paullum Camborea Villa Regia. «Camboreae qui visus ager…» 183-184 126-127 143-145 178-179
III, 17 In Librum Andraeae Tiraquelli de Legibus connubialibus [1546]. «Qui nondum plane tersus, nondumque politus…» 185-186 MDLIV 127-128 145-147 180-181
III, 18 Ad Lancelotum Carlum, Episc. Reginensem. «Quid tu, quid Frexus, quid melle…» 186-188 129-131 147-149 182-184
LIBER QUARTUS 189-230 199-254 228-291 281-350
IV, 1 Ad Francisc. Lotharingum Ducem Guisianum. De Duce Guisio e Latio sub cladem Quintinianam in Galliam redeunte. [1558] «Aut tu rem nobis convulso cardine lapsam…» 189-195 MDLVII 165-171 189-196 232-239
IV, 2 De Caleti et Guinae oppidorum expugnatione. [1558] «Sic mutat Fortuna vices, & ludit atrocem…» 195-199 171-174 196-200 240-244
IV, 3 De Theavilla capta. [1558] «Ut gravis & senio…» 199-203 175-179 200-205 245-250
IV, 4 Ad Margaritam Regis sororem. «En, Virgo, tibi nobilium…» 203-205 179-180 205-207 251-252
IV, 5 Ad Carolum Lotharingum Cardinalem. «Usque adeo magnum est componere…» 205-206 181-182 207-209 253-254
IV, 6 Ad Cardinalem Lotharingum. «Hos ego versiculos…» 206-208 182-184 209-211 255-256
IV, 7 Ad Vidum Fabrum. De amore & ignoratione sui. «Mortales animos agit ignorantia…» 208-214 199-205 228-235 281-288
IV, 8 Sermo in Luxum. Ad Chr. Thuanum P. Par . «Aequius ad postem…» 214-228 205-219 235-251 289-305
IV, 9 Ad Musas. «Musae, quas…» 228-229 292-293 334-335 400-401
IV, 10 Ad P. Victorium. «Victori, tanto…» 229-230 336-338 384-386 458-460
LIBER QUINTUS 231-289 255-320 292-367 353-436
V, 1 In Francisci illustriss. Franciae Delphini, & Mariae sereniss. Scotorum Reginae nuptias. [1558] «Mene etiam cantare jubes & ludere versu…» 231-236 240-244 275-280 331-336
V, 2 Ad Carolum

Lotharingum Cardinalem.

 «Hunc etiam cari morbo qui…» 236-237 245-246 280-282 337-338
V, 3 Ad Margaritam Regis sororem. «Afflictum Regina malis…» 237-242 246-251 282-288 339-345
V, 4 Ad Carolum Cardinalem Lotharingum. [1558] «Si Pacem tecum referes, tua munia Regi…» 242-244 251-253 288-290 346-349
V, 5 Ad Janum Morvillierium. «Siquis agro longe veniens…» 245-259 220-234 251-268 306-323
V, 6 Ad Franc. Olivarium, Franciae Cancellarium. [1560] «Vobiscum Remos una comes…» 259-261 283-284 324-326 387-389
V, 7 Ad ampliss. illustriss.que Principem Carolum Cardinalem Loth. Epigramma . «Hoc etiam loculis munus tibi, Carole, nostris…» 261 254 291 350
V, 8 De sacra Francisci II. Galliarum Regis initiatione, regnique ipsius administrandi providentia. [1560] «Caelesti est oleo Mariae Puer unctus ad aram…» 262-272 255-266 292-305 353-366
V, 9 Ad Jac. Fabrum Iter Nicaeum. «Treis adeo totos descripsit…» 273-289 266-283 305-323 367-386
LIBER SEXTUS 290-349 321-377 367-432 439-513
VI, 1 Ad Carolum Cardinalem Lotharingum. Tridentum MDLXIII «Dum tuus hic bellum germanus confi[n]cit…» 290-296 285-292 327-334 391-399
VI, 2 Ad Amicos. «Durus & …» 297-306 338-347 386-397 461-472
VI, 3 Ad Carolum Cardinalem Lotharenum. «Carole, sinceri videar malefunctus…» 306-313 MDLXIII 293-300 336-344 402-410
VI, 4 Sermo. «Ut qui se…» 314-317 300-304 344-348 411-415
VI, 5 Sermo de libertate scribendi. «Scriptorum quosdam…» 318-319 304-306 349-350 416-417
VI, 6 De Bello Civili. Ad Chr. Thuanum P.P. «Sive malum hoc Pandora…» 319-324 306-311 350-356 418-423
VI, 7 Ad Arnoldum Ferrerium. «Ferreri, quo nec melior…» 324-325 311-312 356-357 424-425
VI, 8 Ad Vidum Fabrum. «Vates ille…» 325-331 312-319 358-365 426-433
VI, 9 Ad Arnoldum Ferrerium. «Tam varia atque incerta…» 332-333 319-320 365-367 434-436
VI, 10 Ad Adrianum Turnebum. «Me tam praeclari noli,…» 333-334 285 326 390
VI, 11 Ad Vidum Fabrum. «Tu me posse…» 334-338 321-325 367-371 439-443
VI, 12 Ad Jacobum Corbinellum. «Corbinelle, libens te…» 338-343 325-330 372-378 444-450
VI, 13 Ad Antonium Vaccam Italum. «Vacca, tibi multis frons…» 344-349 331-336 378-384 451-457
LIBER SEPTIMUS 350-377 – – –
VII, 1 De se ipso Sermo «Si quis felicem, si quis…» 350-356 347-354 398

(*401-5)

 473-481
VII, 2 Ad Barth. Faium Senatorem. «Sperabam, dilecte mihi…» 357-358 354-355 405-407 (*401-7) 482-483
VII, 3 Ad eundem, Classis Inquisitionum Praesidem Factum. «Non quo more solent alii gaudere…» 358-361 MDLXVII 356-358 407-410 484-487
VII, 4 Ad Annam Aestensem. «Anna, mihi natis haec de…» 361-363 MDLXXII 361-363 413-416 (*409-12) 491-494
VII, 5 Ad Margaritam Sabaudiae Ducem. «Oblectare meis te versibus…» 363-370  363-370 416-424 (*412-24) 495-503
VII, 6 Ad Barth. Faium. «Nolim me pigrum…» 370-373 MDLXIX 370-373 424-427 504-507
VII, 7 Ad Chr. Thuanum P. P. «Nec victus jaceo, quanvis…» 373-375 374-375 428-430 508-510
VII, 8 In reditum Francisci Lothareni Guisiorum Ducis, Carmen. «Ite coronati, festivoque…» 375-376 376-377 430-431 511-512
VII, 9 De ponte Gardonis. «Admirandi…» 377 377 432 513 [2]
TUMULI 378-386 378-386 433-437 (*429-33) 517-522
VIII, 1 In Petr. Castellani Aureliae Episcopi. «Si pulchrum est ducibus pugnando…» 378 378 433 (*429) 517
VIII, 2 Horatii Farnesii . [1560] «Et Venus, & Mavors,…» 378-379 378-379 433-434 (*429-30) 518
VIII, 3 Fr. Lotharingii Ducis Guisii. «Hunc belli rabies, civilis…» 379 MDLXIII 379 434 (*430) 518-519
VIII, 4 Jac. Burdini Regis Secretarii. MDLXVII «Hic turbas inter medias…» 379 379 434-435 (*430-31) 519
VIII, 5 Ejusdem «Hunc Deus aetatis medio…» 379-380 379-380 435 (*431) 519-520
VIII, 6 Jo. Capellani & Hon. Castellani Medic. Regior. Tumulus. «Divisi patria longa regione locorum,…» 380-381 MDLXIX 380 435-436 (*431-32) 520-521
VIII, 7 De Obitu Jac. Fabri «Ergo tam prope me & sine…» 381-383 358-361 410-413 (*409) 488-490
VIII, 8 De Morte D. Brissacae. «Maturum ut celsa…» 383-385 236-238 271-272 326-327
VIII, 9 P. Montaurei Aurelii Tumulus. «Musae, vester honos,…» 385-386 381 436-437 (*432-33) 521-522

[1]     III, 8 paraît en tête des poèmes de Jean Du Bellay dans les Salmoni Macrini odarum libri III. Joan. Bellaii cardinalis poemata aliquot, Paris, R. Estienne, 1546, p. 77-79, et III, 10 à la fin de ceux-ci (p. 158-159).

[2]     Suivi de 3 vers «De se ipso» (fin du document 4, p. 460).

livre I

 

 

MICHAELIS HOSPITALII EPISTOLARUM LIBER I

 

I, 1

 

Ad Musas Romanas, ut Bellaium Cardinalem Romae commorantem, in patriam remittant

 

Musae, progenies magni Iovis aurea, flavum                                      [p. 1]

Quae Tiberim colitis, fugitivum reddite nobis,

Reddite Bellaium qui, nomine captus inani

Urbis, nunc habitat desertae moenia Romae,

Oblitus patriae, veterumque oblitus amorum,

Nec iam Parrisios, nec iam Praetoria curat

Sammoriana nemusque suis plantaverat ipse

Quod manibus, virides nec quos sacraverat hortos

Obsceno, truncoque Deo, nec pone fluentem

Perque latus laevum sinuosis flexibus amnem,

Nec scenae speciem, quam circunductus in orbem

Perpetuus collis subiectique aequora campi

Ostendunt, nec quae illo sunt miracula tractu.

Fama vetustatis praeiudiciumque facessat

Nominis: ecquid habet tantum nova Roma? quibusve

Aequiparat nostram studiis et laudibus urbem ?

Num populi censu, domibus templisque Deorum

Vincimur? aut Regis quidquam speciosius aula?                  [p. 2]

Num pietas ergaque Deos ergaque parentes

Est minor in nobis? minor est aut sensus honesti?

Hic leges et iura magistratusque regendis

Moribus, ac suaves inter convictus amicos,

Fidaque coniugia et soboles non credita falso ;

Non alio divina loco Sapientia tantum

Floruit, aut studia innuptae viguere Minervae.

Pace tua dictum sit Romule, pace Quirites

Vestra (si quis adhuc antiquae stirpis in urbe est

Barbarico nondum pollutus semine sanguis),

Altior in coelo maiorque Lutetia Roma

Attollit caput et reliquas supereminet urbes.

Circum pinguis ager foecundaque frugibus arva,

Vina quoque Albanis et non cessura Latinis.

At Tiberim (quamvis Aegyptia pondera iactet)

Non ego contulerim Sequanae, qui plurima longe

Emensus spatia et paribus iam quattuor auctus

Ingreditur fluviis, ipsum prope navibus aequans

Ionium tantas vehit alto gurgite merces.

His illum retrahi causis et posse teneri

Sperabam in patria, quamvis externa placerent.

Nec quia rumor erat magno conquirere sumptu

Insignes statuas auroque rependere signa,

Perfodere ingentes tumulos veterumque labores

Eruere artificum terrae penetralibus imis,

Idcirco metui; quin nescius, illa putabam

Ornamenta Deis cogi pulcherrima nostris,

Quae secum in patriam rediens ablata referret.

Sed nulla est constans hominum stabilisque voluntas :

Mutantur studia atque animi, mutantur amores.

Nunc struit ille domos, nunc dicitur alta locare

Fundamenta novae Pario de marmore villae

Ad Tiberis ripam et Claudi monumenta Neronis,

Romano in portu dum Roma antiqua manebat.                                 [p. 3]

Haec adeo non sunt redeuntis signa ! Quis amens

Aedificat, quibus ipse locis consistere nolit ?

Aut laureta serit quae mox viduata relinquat ?

” Tu vero quisquis venientes prospicis annos

” Imbellique domum designas ante senectae,

” Delectu in patriae superum ne fata Deorum

” Iudicio postpone tuo, sed protinus illa

” Quae tibi principium vitae dedit exige finem

” In patria, quamvis alio te blanda voluptas,

” Quamvis ambitio traducat plena malorum,

Socratis exemplo, qui toto tempore vitae

Exiit urbe semel tantum. Nam sedibus illi

Quos amor excivit propriis aliena videndi,

Nec caruere diu patria; sed rebus onusti

Utilibus, rediere domos, et denique dulcem

Coniugis in gremio vitam posuere beati,

Et lacrymas in morte oculis hausere suorum:

Tantus amor patriae. Nec enim formosa Calypso,

Mille dolis aggressa virum, pervertit Ulyssi

Consilium reditus patriaeve excussit amorem,

Quamvis dura nimis mutaret et aspera saxa

Pingui udoque solo et vitae immortalis honore.

Atque illi in patriam cur vellet causa reverti

Nulla fuit, Bacchi sterilem Cererisque bonorum.

Stant causae reditus multae magnaeque volenti

Bellaio, rerum cui pleno copia cornu

Atque domi facilis sine cura suppetit usus;

Cui sua tot virtus et praemia tanta merenti

Detulit in patria, tantos cumulavit honores

Quantos mens sperare potest humana, Deorum

Munere; cui Fortuna benigne praebuit agros

Et nemora et silvas, uti molles condere posset

Versiculos ; tria Gallorum dedit oppida gentis

Maxima : Parrisios, insignem regibus urbem;                                      [p. 4]

Cenomanos, clarum bello genus, unde coloni

Authoresque tui generis venisse feruntur

Brixia, Tyrsenis uacuo cedentibus agro;

Nec non Burdigalam, terraque marique potentem

Burdigalam, portus ubi fluminis unda capaces

Mille carinarum facit, aestu inflata marino :

” Nec tamen illa suo minus olim cognita cive

” Ausonio, Ausoniis contendere vatibus auso.

Ergo Bellaium patriae precibusque suorum

Reddite Bellaium Musae, si ducitis aequum

Nempe suos patriae repetenti reddere cives.

Non est, non adeo est vestri retinere pudoris

Externa de gente virum; nec poscitis aequa,

Nec concessa, Deae; liceat sua cuique tenere !

Fas sit quamque suis habitari civibus urbem,

Ni vobis diversa animo sententia sedit

Erectasque tenet triplicis spes alma coronae.

Forsitan et vestrum iam prospexistis alumnum

Regnaturum olim Romae legesque daturum

Gentibus. O felix genus illo tempore vatum !

 

 

 

 

I, 2

 

Ad Franciscum Olivarium Franciae Cancellarium

 

Te sum perpetuo veritus, Francisce, tuumque                                    [fol. 25v°]

Triste supercilium mea semper Musa refugit

Erubuitque suos tibi rustica mittere versus.

Non quia despiciens alienae sortis iniquae

Difficiles aditus venientibus osque superbum

Exhibeas. Quid enim potuit moderatius isto

Esse gradu, longe qui maximus eminet inter

Principis officia, atque togae civilis honores?

Totius est commissa fides cui publica regni

Et signi regalis honos et nobilis illa

Cera, modo flavo viridi modo tincta colore,

Qua sine cuncta labant rerum documenta, ratumque

Et firmum nihil esse potest, non regia iussa

Vim retinent nomenque suum, non iudicis aequi,

Praesidis aut decreta valent, non denique leges,

Ipse nisi magnus tabulis accesseris author.

Ac cum tot radies tantis et honoribus unus,

Te Fortuna tamen nunquam mutavit ab illo

Qui fueras et quem tua virtus finxerat ante.

Ergo quae mihi causa fuit formidinis huius

Quidve retro cessi metuens? Hoc scilicet unum,

Ne gravis et censor nostrorum acerrime morum

Rideres levia haec scribentem carmina amicum,

Rideres subito factum de iudice vatem.

Verum ubi missa aliis cognovi scripta placere

Nostra tibi (quanquam nil prorsus amabile in illis),

Coepi audere tibique absenti hoc dicere carmen,

Absens aeriis in montibus Apennini                                                        [fol. 26r°]

Runcanique iugis, unde est prospectus in omnem

Flaminiam et, possis oculis contendere tantum,

Aemiliae videas muros et tecta Ravennae,

Et fines Venetum Phrygiique Antenoris urbem,

Oppida Cenomanae gentis Mincique paludes,

Et quos lene fluens Athesis, quos et Tarus agros

Irrigat, oppositis effusi cursibus, et quos

Eridanus fluviatilium regnator aquarum.

Hinc ego surrectas convexi ad sydera mundi

Adversis procul aspiciens aquilonibus Alpes,

Intuitu memet consolor et aere pasco,

Semper habens aliquem tenerum facilemque libellum

In manibus (nam seria prudens nuper omisi)

Aut calamum, si forte iuvat componere versus

Et diros animi cantu lenire dolores

Nascentisque mali retro deducere causam.

Quae tibi praetermissa tacebitur, ulla meis ne

Ad commune bonum veniant incommoda nugis

Et fremat ereptas aliquis sibi forsitan horas,

Aut quia res credenda vagae non visa tabellae.

Sed reditum poterunt quae nostrum lecta iuvare,

Nunc quibus urgemur praesentibus accipe damnis

Causas, et quae aliis nolo committere coram.

Principio ventris renum laterumque dolores

Invadunt pariter pigrum atque immobile corpus,

Visceribusque tenax haerens pituita moratur

Lenta cibum summamque extendit flatibus alvum.

Praecipuus dolor angustis qua calculus hesit

Tramitibus, geminos pretendens calculus uncos,

Vis horrenda mali quae, si diuturna fuisset,

Haud equidem tanto poteram par esse dolori.

Plurimus hinc sanguis venis effusus apertis

Atra bile niger subita formidine mentem

Affecit, veritam flueret ne corpore totus,                                            [fol. 26v°]

Continuo tabis metus atque intercutis undae.

Quae tamen evici medicorum non magis arte

Quam certa et stabili victus ratione cavendo.

Iamque omneis adeo scopulos vitasse putabam

Et maris effugisse minas portumque tenere,

Quum nova qua minime timui regione procella

Exoritur stantemque prope ipso in littore navem

Reiicit in pelagus. Nunc magnis iactor in undis,

Quasque mihi reliquas fecere incommoda vires

Praeterita adversum hanc inopinam colligo pestem,

Ignotam pestem. Non audeo namque podagram

Dicere, quamvis articulos grassetur in imos,

Alteriusque pedis mihi prorsus ademerit usum.

Blandior interea mihi sustineoque libenter

Palpantes medicos et nomina falsa ferenteis,

Sed tacitus mecum reputo, si namque podagra

Estque dolor morbusque pedum, quod sentio certe

Ipsa est aut alia in terris est nulla podagra !

Affectum damnis animique et corporis una

Esse vides, citius quae littera principis una

Depulerit quam tota Cous, quam Pergamus omnis

Et quidquid gentis Nabatheae crescit in hortis.

“Ecquid”, ais, “mentem ergo tuam gravis ac mala vexat

Ambitio curaeque animum populantur edaces,

An dulcis patriae desideriumque tuorum

Ultra ferre nequis, tam paucis mensibus absens,

An te magna premunt et multa negotia?” — “Prorsus

Ex tribus his nullum, nec enim praesentibus opto

Vel posco maiora, nisi Deus hanc mihi mentem

Eripit, et rerum non urgeor usque mearum

Difficili pressu, ut contra non surgere possim ;

Et iam nos cessare diu tutosque vacare

Quattuor audisti menses non absque rubore,

Et patria careo satis aequa mente. Quid ergo est?

Ne tu quaesieris quae tantum causa tumultum                                  [fol. 27r°]

Concitet in nobis, qui pectora scrupulus angat :

Est fidei quod non alienae credere possim,

Quo gravius tacitis ardent praecordia flammis.

O, mihi si tecum liceat non amplius unum

Esse diem, ut servata diuque agitata premendo

Effundam in gremio atque sinu sapientis amici !”

­­­—“Ergo regrediere domum ac dimissa resumes

Officia et lites odiosus ut ante secabis?”

—“Non ego, si cuicumque alii succedere parti

Posse quidem vobis vel idoneus esse videbor.

Natura quamvis alienas horreo lites

Et cupidus sum nobilis oci et pacis amator,

Non tamen ut cupiam, solio pulchellus eburno,

Ante fores aditumque domus spectare sedendo

Ecquis eat redeatque viam sparsosque per urbem

Cogere rumores sub tectum turpiter unum.

Verum sic cupiam partiri tempora, magnam

Ac multo maiorem habeat respublica partem,

Partem aliquam Musae, magni Iovis inclyta proles,

Ut mihi cum Baldis Paulis et Iasone tandem

Conveniat, per me iaceant ut pulvere pleni

Aeternum longaque sepulti pace quiescant.

Tecum istic aliquo meliori munere verser

Externosve adeam reges legatus et urbem

Romam, vel populos coniunctos foedere nobis,

Praeterea quidvis potius quam scindere lites

Et mala divisae componere iurgia plebis.

Aut certe liceat, quod multis molior annis,

Leges prudentumque hominum responsa iacebant,

Ut passim confusa prius sineque ordine certis

Assignare locis, unumque effingere tanquam

Corpus cemento compactum et calce tenaci.

Non ideo, non ipse mihi tamen arrogo, multis

Promissam, verum quam nemo praestitit artem,                [fol. 27v°]

Quae tradi vel nulla potest tanto agmine rerum

Et tam multiplici, vel si potuisse fatemur

Tradita iampridem est. Quis enim finire genusque

Dividere in species et totum in membra secare

Commodius possit, quam quo descripta videmus

Ex veterum libris (ô si non trunca fuissent!)

Certo iura modo? Conatus denique multis

In cassum cecidere novas, dum quisque per artes

Ambulat et spe discipulos eludit inani.

At labor in solo meus ordine, perfacili re

Et tenui, sed multa feret quae commoda secum

Praetereaque locos, siqui pugnare videntur,

Concilio, nodos obscuraque sensa resolvo.

Atque hoc vel quovis alio decurrere malim

Curriculo, quam saxum unum illud volvere semper,

Luctantem caussis a sole oriente cadentem ad,

Dum socer insidias generi, dum coniugis uxor

Arguit, uxorem dum multat dote maritus,

Aut quum de pactis nexuque et nomine fundi

Quaeritur aut de iure. Quid illud? nonne molestum

Et grave, pragmaticos inter subsellia raucos

Latrantes audire canino more, nec ipsis

Parcere iudicibus petulantis acumine linguae?

Haec si parva aliis, etiam praeclara videntur,

Mi faciunt stomachum forsan meliora sequenti.

Quo si me revocas, cum possim utrumque, recusem;

Sin iubeor, non difficile est ad prima reverti

Quem nihil a solito moverunt prospera cursu,

Nec vertit fortuna in mores blanda superbos.

Sed me sors quocunque trahit venturaque fata,

Tu mihi, tu solamen eris, Francisce, malorum,

Pars etiam nostrae multo suavissima vitae.

Quo nihil integrius vidit, nil fortius unquam

Gallia, quem vere quaestorem dicere primum                                    [fol. 28r°]

Possumus imprimisque rei communis amantem,

Quo rigido custode viget sanctissima legum

Maiestas vulgoque boni succrescere mores

Incipiunt. Sua sunt vitio, sua praemia laudi.

Omnes laetitia securum carpimus aevum.

Haec tibi scribebam Vincenti nobile iuxta

Fanum, tectus ea quam longe proiicit umbra

Et praeter raucas interpellante cicadas

Nemine, quae, si tu poteris minus ipse, legentur

At dulci puero, Musarum et laudis amanti,

Palladio puero, qui servat pectore fixa

Ascraei praecepta senis rectumque secutus

Et durum virtutis iter plenumque laboris,

Ad magnum tua per vestigia tendit Olympum.

Di, servate pio genitori grandia tantae

Semina virtutis, patriae servate parentem.

 

Ex Runcano Dominicanorum villa in agro Bononiensi

 

 

 

 

I, 3

 

Ad Franciscum Card. Turnonium

 

Turnoni, genus heroum qui sanguine ducis,                                         [fol. 1r°]

Cuius consiliis res omnis publica nostra

Dirigitur, foris atque domi quaecumque geruntur,

Egregius factis et sanguine clarus avorum

Iure tuo multo sed clarior, et quibus usque

A puero incipiens ornasti pectus honestum

Artibus, aeternam pepererunt quae tibi laudem

Praecipuumque locum magni inter regis amicos,

Si libet hic mecum contractam extendere frontem

Atque operam nostris iuvat impertire legendis,

Exponam breviter quae sit ratio mea vitae

Et quibus oblecter studiis, qui denique ludi

Exercent vacuum me, qualis eram modo rure,

Solus agens hominum coetu procul, urbe relicta,

Saeva reformidans putris contagia morbi.

Nec vero metuam ne dent homines mihi probro

Quod versus faciam media iam aetate, senator,

(Hoc si magnificum nobis et tam grave nomen

Usurpare licet): veterum me exempla tuentur.

Scilicet id sapiens qui leges primus Athenis

Condidit, atque alii fecerunt, nomina quorum

Grecis commendata libris pariterque Latinis.

Ille etiam e Graeco fecit qui vertit Aratum

Et qui Virgilii conclusit carmina paucis.

Ipsa Dei vates etiam responsa canebat

Constrictis pedibus, sed tu quod molior audi.

Iustitium nobis Septembri indicere mense

Mos vetus est. Illis redduntur nulla diebus

Iura foro, clausis sunt longa silentia portis.

Hec veluti requies animis concessa laborum.                                      [fol. 1v°]

Lassi omnes operum pertaesique ipsius urbis

Funduntur portis insano ruris amore.

Tum longe videas fervere angusta viarum

Curribus et bubulo contectis tergore rhedis.

Uxores, nutrix, pueri cum veste trahuntur,

Una omnes resonant nodosis compita flagris.

Cum vero ad villam ventum est, aliis alius se

Oblectat studiis, sua cordi est cuique voluptas.

Illi cura penus et cellis condere vina

Et fulcire gravi titubantia pondere messis

Horrea, vel queruli rationem audire coloni.

Hunc arbusta iuvat directis ponere late

Ordinibus viridemque domo circumdare sylvam.

Terga premunt alii iaculis canibusque ferarum

Aut visco fallunt volucres aut rhetia tendunt.

Ast ego cui bos nullus arat praepinguia terrae

Iugera, cui nullae pecudes in montibus errant,

Denique nil est rure meum quod dicere possim,

Interea soceri in villa spatiabar amena,

Quo me contuleram comitatus coniuge et una

De tribus est mesto quae filia sola parenti.

Divitias mecum ipse meas et certa bonorum

Sedato reputans animo, quae non ego Crassi,

Quantula sunt, opibus, non auri pondere mutem.

O nostri melior pars temporis ! o duo summa

Laetitia menses decursi scilicet ex quo

Publica iam pridem tractare negotia coepi.

Hisce mihi videor solis vixisse diebus.                                                   [fol. 2r°]

Forsitan et nondum satiata mente requiras

Quae me tum studia et quae res fecere beatum.

Non etenim causas novi, quas deinde referrem ad

Concilium, non ipse mihi breviaria feci

Concisas rerumque notas, quibus uterer olim,

Sollicitus veluti fruges qui condit in annum

Agricola et magnos componit farris acervos

Ingentemque struem lignorum frigora contra

Et longas hiemes. Verum satis esse putavi

Semper ego modico contentum vivere lucro

Et suffuratas studiis melioribus horas

Ponere, uti ludis animus recreatus honestis

Acrior ad curas intermissumque laborem

Mox redeat. Quanquam sunt nostri seria ludi.

Seu librum teneo Xenophontis, seu Plato dius

Nostras Socraticis sermonibus imbuit aures.

Saepe iuvat doctos manibus versare poetas,

Qualis Virgilius noster Maro, qualis Homerus.

Delector etiam tragicis ubi comica iunxi,

Tristia ridiculis miscens, ludicra severis,

Et iuvat imprimis si qua est oratio quondam

Egregii patriaeque adamantis commoda civis,

Excepta aut populi plausu, aut mirante senatu,

Et quorum spectata foro facundia, quique

Omnes dicendo potuerunt vincere causas.

Nec minus oblector Francorum illustria regum

Gesta legens, ullo sine fuco prorsus et arte,

Quam quae magnifice Graecis cantata leguntur

Historiis, aegre speciem retinentia veri.

His adeo studiis cupiam traducere tempus

Perpetuo, seu rure habitem, seu verser in urbe,

Ut neque amor lucri, nec habendi plura libido                                     [fol. 2v°]

Sollicitent animum, procul ambitione relicta,

Quae miseros homines insedit pectora, quorum

Libertate sua spoliat variisque malorum

Irretit laqueis et laetho denique tradit.

Hec mihi causa fuit ne te importunus adirem

Neve fatigarem precibus, quoties tulit usus.

Tum qui saepe bonis nocuit pudor, obstitit idem

Saepe mihi et crebro venientem a limine pressit.

” Illo namque viros olim gaudere pudentes

” Audieram, tanquam certo custode bonorum

” Virtutumque animi. Quid enim deformius est vel

Turpius aspectu, quae vox absurdior ulla

Auribus esse tuis possit, quam siquis in haec te

Verba roget: “Cives inter clarissimus omneis

(Si nescis) ego sum, iuris legumque peritus

Et regere imperio populos et idoneus armis,

Mi peto praeturas, peto summos urbis honores.”

An non continuo meritam ferat ille repulsam

Et caput helleboro iubeas purgare meraco?

At nos quotidie vulgo sic poscimus omnes

Quae mage conveniat deferre merentibus ultro,

Quam sic prostitui petulantibus atque superbis.

Ut quondam medicus si forte queratur, eum quod

Accersat nemo, nemo illius ostia pulset,

Et circum vicos moerens et compita currat

Et velit obtrudi quamvis nolentibus aegris,

Hunc merito pueri subsannent, sed magis illum

Qui sibi fortunas aliorum et libera poscit

Committi capita et supremae sedis honorem,

Quem tamen ipsa domi cum servis despicit uxor,

Et tanquam bardum ridet vicinia tota.

Sic mihi maiorum cupienti munia rerum                                 [fol. 3r°]

(Quamvis nemo tibi se gratior obtulit unquam)

« Ne sit amor tanti » dicas, aut dicere possis,

« Ista vel indigno credam, vel non meliori ».

Haec ego ut audirem dici quia posse videbam

Sum veritus vocisque omnem pudor abstulit usum.

Qui mihi si nunquam fuit utilis, attamen ipsum

Antefero lucris audacibus et male partis.

Nec vero doleo (quanquam illo durius angi

Saepe bonos etiam vidi valdeque modestos)

Aut me praeteritum, aut alios ad magna vocatos.

Nam factum ratione puto: fuit aptior ille

Aut meritis etiam veterem praecurrit amicum,

Aut me fortunae meliori denique servas.

Accipe nunc causas cur non tua limina visam

Saepius assidueque tua non verser in aula.

Non etenim veluti Crysippus Diogenesve

Fortunam contemno tuam, quae summa prehendit

Rerum humanarum fastigia, sed mage miror

Ingenium et quaecunque tibi virtute parasti;

Nec me unquam durus tua tecta subire volentem

Ianitor exclusit, nec longum est usque moratus,

Sed patuere fores, patuit domus intima semper

Et faciles aditus, facilis fuit omnibus horis

Qua de re tecum libuisset copia fandi ;

Venissemque tuae si quando in tempora coenae

Unum quaesivisti oculis sessumque vocasti.

Saepe etiam mensae dignatus honore secundo es.

His ego tot de me tantisque, ut credere par est,

Iudiciis, tacita concoepi gaudia mente.

Nec tamen erexi caput altius, aut tumidum cor,

Nec propius latus accessi, vel stultus ad aurem

Ne mihi contingat quod asello dicitur olim,                                         [fol. 3v°]

Sed morem tenui prudens et tempora, sic me

Invidiae eripiens, qua vobis omnia plena,

” Qua nec terra malum produxit tetrius ullum,

” Saevior hyrcanis nec belua montibus errat.

” Illa feros acuit dentes misereque trucidat

” Insontes animas paulatim aut atra venena

” Ossibus infundit mediis; at languida sensim

” Aegro membra fluunt nec se tabescere sentit

” Dum moriens et sero tamen cognoscere morbum

” Incipiat stultus qui non praecaverit ante.

Haec pestis reges et regum perdit amicos,

Rectores quondam populorum depulit urbe

Praecipites patriumque solum mutare coegit.

Mille animos hominum damnis et mille periclis

Involuit, magis illa bonis contraria semper.

Hanc ego pertimui, quantumvis callidus esses

Nec falsis temere adiungas sermonibus aurem.

Sed quem non sermone capit delator amicus?

Quem non ante dolis conficta calumnia fallit?

Ergo his de causis vixi contentus adhucque

Vivo bonis, et sorte mihi quam fata dederunt ;

Seu posthac meliora dabunt, seu plus nihil addent,

Aequo ferre animo fortunam utramque paratus.

Interea assidue regali munere fungor,

Et circumventos, ita si tulit usus, iniquis

Iudiciis, praesto incolumes, non ultimus ipse

Inter selectos vel re vel nomine centum,

Et teneo antiquum pedibus manibusque decorem                             [fol. 4r°]

Cum paucis, quos mi reliquos mors improba fecit,

Egregius quondam, nunc turpis et infimus ordo,

Temporibus postquam coepit promiscuus esse

Omnibus, et pueris passim probroque notatis,

Qui vix prima tenent elementa docente magistro,

Qui tardi atque hebetes, bene plena dummodo zona.

Scilicet haec nobis adportat commoda bellum,

Indignis pariter tribuens ac praemia dignis,

Divitiis opibusque loco decedere cogens

Virtutes, quas tum summae praeponere rerum

Tum magis expediat, vitiis crescentibus ultro,

Dum belli furor armorumque licentia vicos

Oppidaque infestat, dum non satis est sua cuiquam

Tuta domus legumque iacet veneranda potestas.

Sed belli quandoque malum tu pace repones

Adiungesque tibi socium comitemque laboris

Franciscum, placida qui coepit nomen oliva,

Quique deum dono coeli demissus ab arce

Ostendit terris non visum tempore longo

Virginis Astreae vultum frontemque serenam,

Unde bonis spes certa, malis pavor et metus esset.

Dii pariter vobis animos et tempora et aptam

Materiam invidiae sine tempestatibus ullis

Sufficiant et rebus idonea cuncta gerendis,

Tuque favens nobis esto bone, Iuppiter, et quae

Adversata diu sunt terris sydera, tandem

Aspiciant radiis camporum plana benignis

Hostilique metu vacuos cultoribus agros

Et magnas raris habitatas civibus urbes.

Corpora multa hominum pestis sublata veneno,                 [fol. 4v°]

Multa fame, steriles essent cum frugibus anni,

Multa quibus vitam miles ferro impius hausit.

Parcite, coelicolae, coelum quibus ante pepercit,

Parcite relliquiis hominum qui e caede supersunt,

Quos satis afflixit luctus maerorque suorum

Et qui saepe malo gravior metus extitit ipso,

Ut liceat vere hanc aliquando fundere vocem:

« Aereus ante fuit, qui nunc est aureus orbis,

Aurea Francisco redierunt secula rege ».

Hos ego rure malos coepi scribere versus,

Qui sermone hominum consueto non procul absunt ;

Inde domum rediens meliore haud fine peregi,

Et demum vacuo reddi, non ante, volebam,

Sed qua te vacuum deprendat nuncius hora

In tanto, quae te circunstant, agmine rerum?

Partem aliquam mihi tu saltem concesseris horae,

Ne nova contempto nascatur cura poetae,

Qui tibi cum primis optat sua quaeque probari.

 

 

 

 

I, 4

 

Ad Adrianum Dracum

 

Drace, mihi multis iamdudum cognite rebus                                       [fol. 16r°]

Et quem praecipue merito, quem semper amavi

Propter et ingenii bonitatem et Palladis artes

Magno quaesitas studio magnoque labore,

Noscendis animum solertem denique causis,

Cuius in ore, oculis vultuque et fronte renidet

Nescio quid iucundum et suave, quod allicit omnes

Quodque meum mihi cor subduxit fraude latenti,

Non ego quid facias, quibus oblectere requiro

Nunc studiis, Idus postquam venere Novembres

Coccineaque in veste foro consedit aperto

Curia, et in sanctas leges et principis acta

Omnes patroni causarum pragmaticique

Iurarunt primo verba praeeunte Senatus

Praeside iustitiamque alios servare monente.

Namque dies totos dicendi munere iuris

Implicitus, praebes utramque volentibus aurem

Collegasque tuos recitantes sedulus audis

Inque vicem recitas quae triveris ante legendo.

Ac postquam versata diu est et cognita causa,

Sive est posteriore loco tibi sive priore,

Dicendum reliquos ad te rapis et trahis unus

Et praeiudicio mox litem dividis aequo.

” Tantam vera fidem probitas dicentibus addit !

Iam vero exortem sceleris culpaque vacantem

Esse reum mavis tuaque ad subsellia duci                                            [fol. 16v°]

Quam sceleratum aliquem maculatumque omnibus intus

Flagitiis, ne quid diversum et prorsus abhorrens

Natura cogare tua decernere in illum

Et sancire novas humano sanguine leges.

” Scilicet illa bono prima est in iudice virtus

” Ut malit servare suos quam perdere cives

” Et, si quando via modicum discedere recta

” Fas erit, in lenem potius propendere partem.

” Nam male corrigitur iudex quod acerbius olim

” Constituit : non est ullo reparabilis error

” Tempore, qui vita famaque et nomine constat.

His te nunc studiis exerces, Drace, diurnis,

Nocte etiam veterum consulta volumina versas.

Quae tibi sunt artes, hae nobis ante fuerunt

Quam sumus aerias Alpes transcendere iussi.

Scire volo potius September mensis ubi te

Viderit et pluvio quibus hoc regionibus anno

Legisti dulces spoliatis vitibus uvas

An te vitiferi colles et proxima bello

Rura loco campique Briae videre nitentes,

Divitis an soceri potius te praedia circum

Vexit equus Bandaeque vocatam nomine villam.

Visistine aliena tuis satiatus amice

Et quae pulchra novae consurgunt moenia villae

Leriaco vicina iugo campisque feroci

Nobilibus pugna et populorum clade duorum ?

Quo se contulerat laetis festisve diebus,

Sive repente quies alia est indicta laborum,

Ille tuus (quid enim prohibet me dicere nostrum?)                             [fol. 17r°]

Nec te, Drace, fugit quisnam tuus hic sit amicus,

Quis tuus affinis, cuius nimis invida Musa

Non sinit heroo concludi nomina versu.

O qui tum vestri congressus, quanta fuere

Gaudia ! nam quanti facias et feceris illum

Ac veluti caelo demissum numen adores,

Ille tibi meritum quoque novi ut reddat amorem.

Me tamen, in vestro quanquam non ordine pono,

Nati fortuna meliore Deisque secundis,

At cur dissimulem loca non extrema tenere ?

Multis ille suum verbis testatus amorem est

Plurimaque attribuit virtutum praemia nobis,

Forte quod audierat nos olim afferre solere

Rectum animum ad causas, nec ius disiungere ab aequo,

Vel me sponte sua ornavit, quod credere malo.

Pro quo inscripta mihi penitusque in pectore fixa

Tot bene facta manent et tempus in omne manebunt,

Ut si debita sint pro recte praemia factis

Ulla mihi aut dictis, possim alterutrumque merere,

Malim Palladia procedere comptus oliva

Tempora, quam lauri foliis ederaeque virentis

Altera se quamvis Baccho ferat altera Phebo.

At modo post multos tandem mortarius annos

Urbe domum rediens : o, quantam optatus amicis

Coram laetitiamque dedit coepitque videndo!

Sed nemo conferre suam tibi, nemo propinquus

Quamlibet affinisve aut certo foedere iunctus,

Iure queat. Potuit civilia solvere iura

Invida mors, eadem potuit mestoque parenti

Tristitiam ingentem luctumque afferre marito                                   [fol. 17v°]

Perpetuum, sed non illius tollere de te

Iudicium, non quae sociarat pectora virtus

Dividere, ante etiam thalamos lectumque iugalem.

Ille mihi veri quae signa ostendit amoris

Praeteriens, fecit quae mecum verba recordor,

Quae festinanti non est memorare necesse,

At penitus nostris defixa in mentibus haerent.

Sic fato quodam fieri ut nos inter amemus

Communes pariterque alios habeamus amores.

Haec ego qualia sunt quamvis ea suspicer esse

Te tamen aut malim narrantem audire, tuave

Scripta manu legere et quae non caetera novi,

Sive brevem reditum promittunt fata Deorum

In patriam redeam ne tanquam ignarus et hospes,

Sive diu nobis ista regione carendum

Ut me consoler veluti praesentibus absens.

Atque etiam si forte iuvat cognoscere nostra

Accipe: digresso patria sextilibus horis

Pulverea nebula, metam finemque laborum

Quarta diem supra decimam tulit ante calendas

Octobres, coelo caderet quum plurimus hymber

Obnixusque pedes vix et iumenta viator

Extraheret coeno late stagnantibus agris.

Sed mihi parva fuit cum coeno pugna lutoque,

Maius in Eridani fluviorum principis undis,

Maius opus, non unquam alias maiore periclo

Erravi dubioque magis discrimine vitae.

Nam quae Taurinae fuerat sub moenibus urbis

Ante mihi conscensa ratis, delata secundo

Flumine corripiebat iter bisque acta duorum

Remigio, cursu volucres aequabat Olympi,

Cum subito exortis magno cum turbine ventis                                    [fol. 18r°]

Misceri coelum et sonitus e nube tremendos

Audiri proramque Noto feriente per undas

Iactari cymbam, et retro cum flumine ferri.

Nos, quibus exitium presens et mortis imago,

Suppliciter superos et numina magna precari

Et ni connixi contra quam incumberet Auster

Advertissemus proram laevaque relicta

Oppositam navis tenuisset fluminis oram,

Illa dies forsan nobis extrema fuisset.

Ergo victores superato flumine terram

Prendimus et ripa madidi consedimus alta

Frondibus arboreis tecti, dum Iuppiter Irim

Deiiceret coelo, solemque reduceret album.

Defunctos tantis undarum, Drace, periclis

Excoepere novi casusque novique labores.

Vix prope confectis triginta milibus, ecce

Fama Placentinae perfertur nuncia cladis.

Ipsos colloquii specie gladiosque tegenteis

Veste breves, qua forte die custodia portis

Rara fuit, cives aliquot non agmine denso

Ingressos veterem quum nemo resisteret arcem

Perque domus, vacuos aditus et nota viarum,

Devenisse locos ubi tum securus agebat

Ille diem summum tanquam possessor et heres

Legitimi vetus aut delati sanguine regni.

Illum ibi tendentemque manus veniamque precantem

Ictibus innumeris fodiunt ; cadit ille suorum

Insidiis nequicquam externa pericula contra

Cautus, et hostiles gladios bellique tumultum.

Qui magna sibi mole novam dum construit urbem                             [fol. 18v°]

Et spatia ingentis praetendit maxima muri,

Demens exitium media non vidit in urbe

Et coniuratos ipsa intra moenia cives.

Hunc illi finem vivendi fata dedere.

Nec satiata viris inimici pectora caede,

Quinetiam (horrendum) gaudent illudere victo

Et super accumulant opprobria, denique ferro

Testibus exectis suspensum corpus in altum

Fune trahunt et laeta suae spectacula plebi

Ostentant caesoque iubent sperare tyranno

Et libertatis spe nescia pectora complent.

Interea portis aliena patentibus urbis

Praesidia accipiunt. Sed iam tu caetera nosti.

Haec ego poene oculis ut erant teterrima vidi,

Vidi fulgentes gladios et sanguine sparsas

Poene manus tepidumque recenti e vulnere telum,

Proiectum canibus crudeli more cadaver

Et circum denso volitantes agmine corvos.

Nec longum misera spectator in urbe moratus,

Cunctantem repeto navem portumque relinquo.

Illa volat remis fluctuque impulsa secundo.

Iam procul apparent antiquae tecta Cremonae,

Apparet vastis suspectibus ardua turris,

Turres Italiae quae tam supereminet omneis

Unus quam reliquis excellit montibus Atlas.

Huc, quanquam facies traheret nos et situs urbis,

Non tamen est visum nautis appellere navem,

Ne prima tardus properantes luce moretur

Ianitor et clausis cogat subsistere portis.

Vicinam haud longe divertimus urbe tabernam.                                 [fol. 19r°]

Hinc pingues inter quos Mincius influit agros

Virgilii vatis patriam devenimus, ad quae

Se loca populifer gemina in divortia findit

Eridanus bifidoque petit maris aequora cursu.

Proxima nos sedes habuit Ferraria, Gallis

Sanguine ab insigni regis coniuncta Loisi.

Inde optata dies quumprimum postera luxit,

Clara solo pingui studiisque Bononia legum

Excoepit gremio lassos. Ibi finis eundi.

 

 

 

 

I, 5

 

Ad Pontronium, Margar. Franc. Regis filiae Praeceptorem

 

Pontroni, quid agit nunc regia virgo, quibus se                                   [fol. 44r°]

Oblectat studiis? Utrum, quibus ante solebat,

Virgilio, Flacco, Cicerone aliisque Latinae

Linguae principibus? reliquos hoc tempore sacro

Libros an posuit manibus iussitque valere

Et solis operam sacris impendit? an aequa

Partitur ratione dies et tempora, fallens

Assiduum alternis indefessumque laborem?

Dic age! Nam tu virgineos, dux o bone, gressus

Dirigis angustamque doces virtutis inire                                [fol. 44v°]

Difficilemque viam et raris tentata puellis

Parnasi montis iuga Castaliique recessus

Fontis, quem circum ludunt in margine Musae.

Quid nunc regali quod munere possidet urbes

Egregias lateque feracibus imperat arvis,

Quae Biturix antiquus arat, Liger alluit undis

Per latus et multa ripas conspergit arena?

Atque haec non proprios dominae quaeruntur in usus,

Non istos reditus aut vectigalia carpet

Illa sibi, nam spernit opes et despicit aurum.

Vos potius divina quibus sapientia cordi est,

Vos haec tam praeclara feretis munera vates,

Agricolae nulli, nulli nocitura colono.

Foelices nimium populos, foelicia regna

Tam miti possessa manu, tam mollibus olim

Imperiis flexura caput, non pace feroces,

Longa aut militia duros habitura colonos,

Qui veteres cogant alio migrare relictis

Sedibus et profugos secum asportare nepotes,

Sed quales aut Elysiis in vallibus errant,

Aut fortunatas ubi finxit Graecia sedes

Oceano in magno, placidos requietis amantes

Nulliusque rei praeterquam laudis avaros.

Foelix Musarum hospitium, domus inclyta vatum,

Posthabitis quam virgo magis colat omnibus unam,

Coniugio veniant quamvis nova regna superbo,

Quamvis rex alios aliis super addat honores.

 

 

 

 

I, 6

 

Ad Geor. Armeniacum Cardinalem Ex morbis quae utilitas percipi possit

 

Coenanti mecum Fabro manibusque recentem                                  [p. 24]

Ac gelidam famulos poscenti, tristis et asper

Nuntius ecce tuae mortis defertur in aurem,

Fabro, qui iam usque a puero te semper amavit

Ante alios omneis, coluit plus omnibus unum.

Qualis coena mihi fuerit tum, qualis et illi

Coniectare potes ; pueros dimittimus ambo

Circum omnes urbis regiones, compita circum

Omnia, scitatum verusne hic nuntius esset

Aut foret incerto tantumne auctore subortus.

Postera lux, et item quae tertia deinde secuta est

Atque omnes aliae, depulsam corpore febrem

Ostendere tuo meliusque valere, sed artus

Infirmos pedibus rectis insistere nondum.

Quas Faber, atque Leo, quas tum persolvimus ipsi

Caelicolum Regi grates? vel gaudia passim

Quanta fuisse putas sparso rumore per urbem?

” Certius hoc verae nullum virtutis habemus

” Signum, quam cum etiam probitas incognita luctum

” Moestitiamque refert aliis tristesque virorum

” Sunt animi, tristes audito funere vultus.

” Propterea nobis felices esse videntur,                                                [p. 25]

” Aut quibus integra morti succumbere fama

” Contigit, aut quibus ante diem clausere sorores,

” Quam bene transactam sine casu et labe iuventam

” Polluerint vitiis et fulmine sortis iniquae.

Si tantum saevi quinquennia prima Neronis

Sentiat, Augusti non valde Roma requirat

Tempora, non alium fletu maiore sequatur

Et lacrymis Regem, si vitae hic terminus esset,

At gravis extenso parta est infamia regno.

Tu poteras felix nimium dicique beatus,

Dum fama et casu nullo graviore laboras,

Si Deus ad caeli te lucida tecta vocasset.

Nunc, quando et vitae spatium produxit, et annos,

Ut par vita sequens tua sit meliorque videbis.

Nec tantum venisse tibi sine numine morbum,

Neve puta iaculis frustra caelestibus ictum.

” Saepe Deus resides animos et inertia corda

” Excitat, inflammans pulchro virtutis amore;

” Aut oblita sui rebusque elata secundis

” Contrahit in gyrum et dura compescit habena

” Interdumque etiam vadentem tramite recto

” Compositoque gradu, tamen et calcaribus urget,

” Languida ne putri tabescant membra veterno,

” Ut vitiosus erit quadrupes, nisi sessor apertis

” Camporum spatiis exerceat improbus illum,

” Aut secet undantem multo nisi sanguine venam.

Sed cur saepe bonos graviter castigat, inultos

Cur Deus esse malos patitur? Mihi crede, regendi

” Sunt hominum mores natura nec ullius unquam

” Tam praeclara fuit, tam, puro facta metallo,

” Quae (nisi sustineas) non pondere pressa feratur

” Ipsa suo, magnamque oculis det saepe ruinam.

” Sic Deus humanis affectibus arte medetur

” Pene etiam medica: causas omnemque malorum                           [p. 26]

” Materiam resecat, vel quicquid inutile visum est.

” Ergo gemmarum captis fulgore vel auri

” Divitias aufert ignominiaque superbos

” Afficit, et famae cupidos vel laudis amantes,

” Impia sic hominum studia in contraria vertens.

” Iam timidis animosque metumque audacibus addit,

” Iamque Dei cultum et verae pietatis amorem

” Qui simulant, blando nimis et sermone per artem

” Composito nigraque genis fuligine tinctis,

” Aut sua qui sperant probra dissimulare tegendo,

” Non patitur non ille diu longumque latere.

” Tum si qui nostrum recte praesentibus uti

” Nescivere bonis, aut non accepta tulere

” Illa Deo, si quisve alios ea vertit in usus,

” Defraudans inopes alimentis, qualia peccant

” Multa sacerdotes hodie, si fraude clientem

” Patronus iudexve reum, si tutor avarus

” Pupillum affecit consanguineusve propinquum,

” Aut qui divinos homini tribuisset honores,

” Quique alia his faciunt paria, aut maiora, per orbem

” Mille modis, omnes varie castigat, et affert

” Unicuique bonus quae sunt aptissima morbo,

” Ut doceat quaeri nil posse diuque teneri,

” Invitis nil posse Deis contendere quenquam,

” Ut bona discamus fortunae et corporis esse,

” Atque animi, nobis dono concessa Deorum,

” Non aliquo stabili, proprio vel iure, sed usu,

” Quo, dator, usque volet, revocanda vel illa putabit,

” Ut ratio nobis aliquando constet ad assem,

” Et nummum discussa minutim; nanque sedebit

” Arbiter is, vigili qui cernit acutius Argo,

” Quem frustra aggrediare dolis et fallere verbis ;

” Tum vultus et frontis erit velamen inane,

” Nudi omnes, nudo ante Deum se corpore sistent,                          [p. 27]

” Cui nihil obscurum est, nil clausum, aut denique tectum.

Haec si nos imo penitus defixa geramus

Pectore, non stimulis et non egeamus habenis ;

Sponte sua decurret iter sibi quisque volenti

Propositum, Dominique libens mandata facesset ;

Quae si forte animis cuiusquam oblita recedent,

Aut certe morbo tandem monitore redibunt,

Aut aliud nullum fas est sperare levamen.

Tum velut exuti vinclis et carcere caeco

Corporis, aethereas sedes lucemque tuemur

Iam propius; tum praesidiis opibusque relictis

Omnibus humanis, timide et trepidanter ad unum

Currimus authoremque Deum fontemque bonorum,

Sive dies summus venit, ut secura mali mens

Et coniuncta Deo meliori fine quiescat,

Sive Deus vitae spatium laxavit, ut eius

Admonitu morbi, melior post vita sequatur.

 

 

 

 

I, 7

 

Ad Claudium Espensium nobilissimum et doctissimum Theologum, de poesi Christiana iudicium, et exemplum

 

Qui, pater ESPENSI, qui fit res carmine sacras                                    [p. 27]

Ut pauci tractent hodie, vix unus et alter,

Vatibus innumeris cum Regia perstrepat aula?

An genus hoc hominum nullos (Epicurus ut olim)

Autumat esse Deos et rident sacra profani?

An duram et sterilem fugiunt neque versibus aptam

Materiem, in qua vix florens et nobile sese

Iactare ingenium famamque adquirere possit?

An sincera decent in sacris et sine fuco

Omnia, nec quicquam simulatum, sive per artem

Compositum, offerri fas est ante ora Deorum?                                  [p. 28]

Qui pure casteque coli si denique gaudent

Nudis simplicibusque animis verbisque rogari,

Carmina longe aberunt disconvenientia sacris,

Quae nisi ridiculis fuerint differta iocisque,

Nil salis aut veneris, nil sunt habitura leporis

Et sine futilibus nugis frigere putantur.

Nanque adeo veterum si quis mendacia libris

Sustulerit, reliquum nihil est quo possit inertem

Oblectare animum tristesque excludere curas.

Nimirum haec ars prima boni atque extrema poetae,

Delectare oculos, aures sensusque legentis.

Ipsa Deum tractans ortum sobolemque suorum

Graecia fabellis puerilibus omnia miscet,

Ornamenta negans et lumina versibus addi

Veridicis variosque appingi posse colores.

Quae si scribendi ratio servanda modusque est,

Nulli ultro venient ad mystica sacra Poetae,

Admittet nullos ecclesia nostra, quod olim

Socraticum memorant etiam statuisse Platonem.

Non tu, non alii qui dulces conditis hymnos,

Et dignas canitis caelesti numine laudes,

Non David rex ipse poetae nomen habebit,

Mentiri nostra quia relligione vetamur.

Atqui matronae atque inter meretricis amores,

Plenaque luxuriae convivia distat et inter

Sobria; nec Phrygius sonus aut delectat eosdem

Lydius et gravis hunc demulcet, acutior illum.

Non omnes animi iuvenumque senumque moventur

Iisdem carminibus ; rudia atque incondita quosdam,

Culta iuvant alios multoque subacta labore.

“ Nos vero falsis, mendacibus atque malis Dis

“ Versus illorum similes similesque poetas,

“ Et fucum et veneres et titillantia sensus

“ Linquamus foeda et lasciva et inania scripta,                                   [p. 29]

“ Et quae lecta docent peccare animosque virorum

“ Corrumpunt faciles inhonestisque ignibus urunt.

“ Ipsi unum aeternumque Deum, cui mentis aperta

“ Intima sunt nostrae, quem nil fugit aut latet usquam ;

“ Non prece concinna et vario discrimine vocum,

“ Non etiam astanti placituro carmine turbae,

“ Illum inquam summum, sanctum veneremur et unum

“ Pura mente Deum nudoque ac simplice cultu ;

“ Ut simplex ipse est nec re mutabilis ulla,

“ Sit sermo incomptus, facilis, non anxius, omnem

“ Ornatum fugiens, plenus gravitatis, ut intus

“ Quae concepta animo possit modo reddere sensa

“ Plane atque auxilio naturae simplicis uno ;

“ Nec molli aut fracto moduletur carmina cantu,

“ Nec septem resonet testudo garrula nervis.

“ Omnia digna Deo cuius non cantibus aures,

“ Non citharave lyrave humano more moventur.

“ Quid vero ipsa Dei memorantia carmina laudes

“ Qualiacunque sacra vulgo cantantur in aede,

“ Laetitia afficiunt animos auresque bonorum,

“ Sponte sua, sine delectu, splendore vel arte,

“ Et lenocinio sermonis ? ut haec tamen ipsa

“ Si fuerint ultroque locis iniussa recurrent,

“ Accipiam (nec enim est infans sapientia semper) ;

“ Sin aberunt, nihil ipsa morer valdeque requiram.

Auribus et sanis, et sano austera palato

Verba placent et vina magis dulcissima quaeque

Languenti stomacho referunt fastidia semper.

Ergo rem insolitam te magno authore novamque

Aggredior serasque tibi istius offero tanquam

Primitias generis. Quas si placuisse videbo,

Maturis a me veniet tibi copia maior

Fructibus et meliora senex extrema reponam.

Natalem festumque diem celebremus amici,                                [p. 30]

Natalem Domini nocturnis atque diurnis

Cantibus ; hunc omnes casta puraque colamus

Mente diem, quo spes affulsit prima salutis,

Quo primum vitae lucisque apparuit author,

Depulsis tenebris et dira morte subacta;

Quo Deus ipse, Deo genitus summoque parente,

Ante dies omnes, ante omnia secula, tandem

Temporibus summis caelo descendit et ultro

Factus homo est voluitque integra e virgine nasci

Pauper et ignotus, Davidis non regis in aula,

Verum in conductis stabulis asinumque bovemque

Inter. At ista novi ratio tam mystica partus

Nullius ingenio comprensa est, nullius ore

Decantata satis. Quin visa est fabula Graecis

Iudaeorum animos etiam formidine et ira

Confudit, non os hominis, non dicta ferentes.

Hi vero, quamvis habiti plus omnibus essent

Ante Deo cari, tantam neque cernere lucem,

Tantum nec potuere oculis agnoscere regem,

Regem expectantes auro gemmisque decorum,

Quales hic nostro reges dominantur in orbe.

At nos, gens aliena Deo (quis crederet unquam ?)

Credidimus pulsisque loco successimus illis.

Solvit amor superum longinquae crimina culpae

Et prior officio noxa est obducta sequente.

Pro quo, nate Deo, tibi gratia maior habenda est,

Qui nos exortes, alienos, falsa colentes

Numina, legitimam in sortem numerumque vocasti

Gratuito eximiumque dedisti nomen habere.

Sic a maiore in puerum translata minorem

Spes regni veterique novus praelatus honore

Civis, ut omne hominum genus ex hoc tempore cesset

Laudibus aut se efferre suis patrumve suorum,

Verum accepta Deo ferat omnia, qui bonus hostem                         [p. 31]

Ingratumque hominem merito cum perdere posset,

Maluit incolumem et magno servare redemptum,

Magno adeo pretio, vita, inquam, et sanguine nati,

Qui nos adiunctam nullo sibi foedere gentem

Praetulit antiquis, aut certe aequavit alumnis.

Atque hunc venturum multos praedixerat annos

Ante Deus, nec non sanctorum oracula vatum

Edita temporibus priscis ; quin ipse recentem

Iam partu puerum Simeon cognorat, et ille

Qui pietate fuit nulli Baptista secundus.

Audierant patribusque suis scriptumque legebant

Regnaturum olim supremo in tempore Christum,

Virginis intactae sobolem (mirabile dictu),

Paupere Iudaeae vico qui duceret ortum,

Sammariamque puer spoliaret opesque Damasci,

Assyriam totumque sibi summitteret orbem,

Regem illum populis communem unumque futurum

Omnibus, amoto veteris discrimine gentis.

Hic erat ille Deo promissus patribus olim,

Flagitia antiqui culpa qui admissa parentis

Morte sua (sceleris tamen expers) ipse piaret.

Tantae illi curae nimirum vita salusque

Nostra fuit tantique hominum genus esse putavit.

Sed populus surdas occlusit vatibus aures,

Pontifices etiam, scribae, legisque periti,

Vipereum genus et soboles infecta veneno.

Forsitan illa nimis poterant obscura videri,

Fallereque ignaros post tempora longa nepotes.

”Nemo etenim superum novit secreta deorum,

Non omnes veterum caeca caligine pressa

Sensa prophetarum penetrarunt lumine mentis.

Atqui vita hominis divinaque facta movere

Debuerant animos aversaque pectora vero.

Ecquis homo potuit defunctis reddere vitam ?                                    [p. 32]

Quis caecis aperire oculos, vestigia claudis

Dirigere? humano vel daemona corpore clausum

Deiicere in tenebras Orci pelagique profundum?

Quisnam hominum Cerere exigua paucisque minutis

Piscibus, exsaturet plus millia quinque virorum?

Quis cum deficeret vinum, commutet aquaï

Infusos urnis latices in dulcia vina?

Quis nutu maria et caelum, quis temperet austros?

Aut quis iter medium pedibus secet aequore in alto?

Cuius morte suos (tantum cum ferre nequiret

Flagitium) radios obscura nocte premat sol

Concussusque novis iactetur motibus orbis?

Multaque praeterea, quae sit percurrere longum,

Iudaeae factum non excusabile gentis

Ostendunt, pravos animos et ferrea corda.

Bos asinusque suos, nec non pecus omne, magistros

Noscit et ore manum ludens tractantis aperto

Excipit, auriculis et cauda et corpore toto

Gestit ovans dominoque suo se subiicit ultro.

Hi dominum et regem claris tot vocibus ante

Promissum, tam multa suae virtutis in omni

Signa loco dantem, magna et caelestia signa,

Omnibus affecere malis lethoque dedere.

Scilicet in patria vates fuit atque Propheta

Nemo sua : fabro Mariaque e paupere natus,

Nulla vi, nullis opibus subnixus, in alto

Regalique throno sedeat. Non cognita semper

Miramurque externa magis neque perspicimus rem,

Sed specie capimur potius vel imagine falsa.

Et quia nec capite in summo diadema gerebat,

Et neque sceptra manu aut insignia caetera regum,

Creditus ignaram planus est seducere plebem,

Cum tamen imperium in mundo regnumque negaret

Esse suum claraque per oppida voce, per omnes                [p. 33]

Clamaret vicos, (quae pars hominum optima) solas

Servatum venisse animas; nullum amplius Orco

Imperium, nullum fore ius (ut semper) in illas;

Regibus humanis se res permittere, necnon

Corpora, tantum animas propriae seponere curae.

Nemo Deum novit, nisi cui concesserit ille.

Graecus in hanc curam primis iam protinus annis

Incubuit sapiens. Id se Iudaeus adeptum

Legis ope et caeli penetrasse arcana putavit.

Stultus uterque tamen nimiumque superbus inanem

Frustra operam impendit, confisus viribus alter

Ingenii, patriis inflatus legibus alter.

” Demissos animos Deus et non magna professos,

” Nil se sponte sua moliri posse fatentes,

” Diligit, his aperit potius se datque tuendum,

” Non qualis quantusque est ipse, tamen, nec aperto

” (Ut perhibent) velo, sed tanquam in imagine et umbra,

” Ac velut in speculo, rerum simulacra videntur.

” Nam sperare Deum penitus cognoscere nulli

” Fas hominum, caelis obita nisi morte recepto.

Pastores igitur simul illos montibus altis

Nuntius excivit, claro demissus Olympo.

Numen adoratum gregibus venere relictis

Et cecinere Deo laudes et carmina laeti ;

Angelicae voces illis cum haec verba praeirent :

” Pax homini in terris, Domino sit gloria caelo ».

Hanc quoque vim sensere Magi caelestibus acti

Carpere iter monitis, quos longe Oriente profectos

Ignarosque loci praecessit sidus euntes;

Et dux stella viae supra caput astitit ipsis,

Dum stratum foeno et palea subiere cubile

Ternaque lactanti puero tres dona tulere.

Hinc rediere domum loca per secreta viarum,

Admoniti in somnis crudelem fallere regem.                                       [p. 34]

Sic puer in primo sese pastoribus ortu

Ostendit potius, magnas habitantibus urbes

Posthabitis, externam adeo gentemque remotam

Praetulit Hebraeae, Iudaea natus in ipsa.

Scilicet haec tanti cunabula prima fuere

Regis, conditio adspectu vel pene pudenda.

Ne quaeras factum qua sit ratione doceri,

Ni dubitas fortasse Deum omnia condere posse

Pro libito, qui caelum ingens terrasque creavit

Et maria ex nihilo, qui primum e pulvere terrae

Formavit digitis hominem costaque iacentis

Detracta lateri, finxit (mirabile dictu)

Evam Adamo sociam mensae lectique iugalis.

Aspice non hominis formam servoque minorem

Vestitum et cultum, sub quo divina latebat

Maiestas, verum quae mox illustria signa

Affulsere ipsi nascentis origine prima.

Nanque ut sol oriens tenebras fugat aere toto,

Lucem laetitiamque ferens animantibus, ortu

Sic puer ille suo plenam caligine noctem,

Quae nostris iampridem animis insederat usque a

Principio mundi, veniens excussit et omnes

Caelesti puras implevit lumine mentes.

Quinetiam magicas et falsas sustulit artes,

Et Pythia et quae alia in terris oracla fuere ;

Omnibus ex toto regnantes orbe fugavit

Daemonas, eiectos tenebris inclusit et Orco.

Iamque deos omnes varios, quos ante colebat

Impia gens et quaeque suo sibi finxerat olim

Arbitrio, specieque hominum specieque ferarum,

Expulit et Graecae varios longosque labores

Gentis, in exacta penitus ratione Deorum

Quaerenda, ostendit pueriles et sine fructu,

Rem longam varioque diu sermone styloque                                      [p. 35]

Iactatam ingeniis sapientibus atque disertis,

Qua felix homo re fiatque beatus adepta.

Quae virtus sit prima loco, quae praemia cuique

Virtuti, quae sint vitiis post tempora vitae

Supplicia et quae aeterna domus sedesque futura

Corporibusque animisque, rapax cum verterit ignis

In cinerem terras, et quod tegit omnia caelum,

Haec obscura prius praedictaque vocibus olim

Ambiguis, puer explicuit Solomonis in aede,

Congressus scribis primum legisque peritis,

Cum doctori operam nulli tamen ante dedisset.

Idem post firma sapiens aetate magister

Legit discipulos piscatu et retibus aegre

Vitam inopem et duram tolerantes, nullius artis

Imbutos studiis, nullo doctore politos,

Non opibus, non et lingua aut sermone potentes,

Ne putet humana vi quisquam iacta vel arte

Fundamenta novae tum relligionis, et illam

Deceptosve dolis homines armisve coactos

Accepisse. Fuit simplex et nescia fraudis

Gens prior illa deum, nanque ipso in limine primo

Ostendit quae spes illos, quae vita maneret

Sanctorum qui se numeris adscribere vellent.

Non quo more solent vani suavissima primum

Hospitibus laetis caupones fundere vina,

Illa deinde acri aut acido miscere liquore,

Frons erat asperior multo quam deinde recessus.

Nil blandum fictumque nihil quod fallere posset.

Omnia dura viris aspectuque horrida primo :

Nanque iubebat eos patrimonia vendere nummis

Et pretia in medium conferre iubebat alendis

Pauperibus (satis esse homini vestemque cibumque),

Linquere amicitias omnes omnesque propinquos,

Rerum humanarum prorsus nil ducere curae,                                     [p. 36]

Uni consecrare Deo se unique dicare.

Caetera, quid? fortassis erant proclivia? sedes

Perpetuas caelo post istam denique vitam

Promittebat, iter durum tamen atque fragosum,

Damna per aerumnasque graves multosque labores,

Et turpes ignominias et vincula dura ;

Denique supplicii omne genus prius esse ferendum

Quam promissa Deo post mortem praemia ferrent.

Haec poterant homines tum deterrere paternis

Ne vellent domibus migrare suisque relictis

Incertam atque vagam et sine tecto ducere vitam,

Fatalemque diem saeva praecurrere morte.

Nam propiora solent et iam iam oblata vereri

Vulgo homines neque spe dubia praesentia mutant.

Attamen exactis tercentum haud amplius annis,

Omnes relligio nullo discrimine sexus

Aetatisve, humiles et egenos, ac sine censu

Primum, mox etiam locupletes aeris et agri,

Deinde magistratus etiam regesque superbos,

Omnes sponte sua, sine vi, sine fraude, volentes

Cepit, et oblitos patriae rerumque suarum,

Tanquam alto longa excitos post tempora somno,

Suasit inire novum vitae genus atque futuram

Illam iamque isto meditari in corpore vitam,

Omnibus audenter caput obiectare periclis,

Non quodcumque malum, non ipsam horrescere mortem,

Denique et hoc spatium breve sic transmittere vitae,

Ut qui praetereunt saltus et inhospita tesqua,

Desertas Libyaeque domos aut turbida tranant

Aequora, ut optatum quamprimum attingere portum

Possint et capere in patria sine fine quietem,

Defuncti innumeris terraeque marisque periclis.

Felices, oculis coram quibus illa tueri

Contigit, ac voces et verba audire loquentis                                       [p. 37]

Quae prisci ante patres, prisci cupiere prophetae,

Nec videre tamen, sed prospexere futura.

Nec dum etenim praescripta dies et debita fatis

Venerat, interea spes illos dulcis alebat

Et loca post mortem iustis concessa petebant.

At nos auditis si credimus, haud minor olim

Nec minus ampla manet merces et gloria caelo.

 

 

 

 

I, 8

 

Ad Io. Bellaium Card. et Episcop. Hostiensem

 

Donec vos bello miles vexavit Iberus,                                                   [p. 37]

Te mihi BELLAI rescribere posse negabas;

Atque etiam vacuo nunc cessas hostibus agro,

Deque die menses, de mensibus extrahis annos.

Quis scit an haec mansura diu sint otia Romae?

Depulsus, non fractus abit, qui venerat hostis.

Extera si desint, non intestina deesse

Bella diu poterunt. Domini mutantur in horas.

Tam praeclarus honos pretio tentatur et armis.

Ipsi dira movent inter se praelia fratres.

Nec tu (si cupias) tamen haec spectare sedendo

Possis: ingenium tibi Dii, viresque dedere,

Ut tua praecipue suffragia quisque reposcat,

Nec leve momentum quocunque accesseris, addes ;

Forsitan et si lege viri, si more legantur,

Proximus iste gradus primo succedat honori.

” Tam varias est nulla vices experta Potestas,

” Nec ludo Fortuna magis se prodidit ullo.

” Vita brevis, species et imago simillima scenae :

” Caetera desperant obscuro sanguine nati

” Imperia aut magnae dominatum gentis apisci;

” Hanc modo summa tenet, modo sors rapit infima sedem,           [p. 38]

” Nec regnum est aliud miserae sperabile plebi.

” Infelix regnum, si cui vel propter honorem

” Expetitur vel divitias, vel quo mage luxu

” Diffluat, et multo vivat pulchellus in auro.

Da mihi Pontificem, qui non aequare nepotes

Regibus, et Latio non sit meditatus in ipso

Nomen et arma suaeque insignia ponere gentis,

Europaeque omnes populos armare, ferasque

Saltibus Italiae mediis committere gentes.

Non sic Petrus, et illa piorum lumina patrum,

Isto qui sedere loco, primique per omnem

Europam atque Asiam sparserunt semina verae

Relligionis, et hanc laudem peperere futuro

Pontifici, reliquos omneis ut praestet honore.

Non illis ferro longe protendere fines

Cura fuit, non armatis sua regna tueri

Militibus ; verum contenti paupere tecto,

Quaerebant victum manibus veniamque Deorum

Numina poscebant cum fletibus et prece multa

(Nam quid se ferro, quid se tutetur et armis,

Saevo carnifici iugulum qui porrigit ultro?).

Spes regni caelestis erat, quod vertere nulla

Vis hominum, quod nulla dies consumere posset.

Quorum si tibi mens imitari facta virorum,

Me Pauloque authore, licet tibi maxima Roma

Serviat et septem ius dicere collibus optes;

Sin te delectant brevia haec perituraque regna,

Aeternasque domos contemnis spemque futuri,

Tam bellum tamen ingenium periisse dolebo

Romano in portu clademque auxisse priorum.

 

 

 

 

I, 9

 

Ad Card. Castilionium

 

Tu quem tot natura bonis ornavit abunde                                            [fol. 22r°]

Corporis atque animi genuitque ad maxima rerum,

Quem dulces proprio lactarunt hubere Musae,

Cui mox (quae tua laus) accessit plurima virtus

Et quaesita diu magno doctrina labore,

Quem Pallas sapiens et Palladis aemula Iuno

Certavere suis cumularet largius utra

Muneribus pulchramque dedit Venus aurea formam,

Tu tantum capias in matris morte dolorem

Et lachrymis oculos perfundas oraque fletu,

Ut neque nox requiem, neque lux solatia possit

Huic praebere malo, nec sermo fidelis amici?

Nequicquam attigeris libros et sancta Platonis

Dogmata nequicquam Paulum contriveris usu,

Evenisse quibus didicisti saepe legendis

Nil vel praecipue vel non commune parenti ?

” Scilicet hunc vitae cursum statuit Deus, ut cum

” Certis quisque suum spatiis descripserit orbem

” Solvat in extrema naturae debita fini.

Aspice quam variis hominum natura figuris

Illudit generi : lucem fugit ille priusquam                                              [fol. 22v°]

Sentiat et quid inest dulcedinis et quid amari ;

Ille sibi tardos queritur procedere menses,

Quem manicae pedicaeque et tristis pondera ferri

Aut bubulo metus a tergo remique fatigant

Aut rigidae leges et squallor carceris atri ;

Quosdam iudiciis fortuna oppressit iniquis

Et delatorum voces et principis ira.

Illum autem quum divitiis et rebus abundet

Omnibus infames circumstant undique morbi ;

Tabescit frustra medicis confisus et auro.

Hunc durae vexant hiemes aut turpis egestas

Conficit. Illum lapsus equi murine ruina

Praecipitem dedit, aut fatali macchina telo ;

Externa iacuit proiectum corpus arena.

Ergo omnes sine delectu puerique senesque

Intereunt, moriturque immensa potentia regum.s

” Sed neque mors aut est aut debuit illa videri

” Quam melior deinceps aeternaque vita sequetur ?

” Nec gravis hospitii mutatio, cum loca putri

” Haec congesta luto claris mutentur olympi

” Sedibus et magno ponas vestigia coelo ;

Iam quibus exuimur rodentibus intima curis ?

Quam multos capitis renum laterumque dolores

Effugimus (quae sunt coniuncta incommoda vitae

Praesertim senior cum nos oppresserit aetas

Et male transactae ratio reddenda iuventae)!

Quod si mens etiam fuerit sibi conscia recti,

Nemo vel insidiis hominum vel fraude petitus,

Omnibus in vita fuit utilis et bonus, illum

Quo censes animo qua mente relinquere terras

Et qua laetitia fugere ad consortia divum?

Praeterea soboles si grata piique nepotes

Contigerint, vere dis illum credere amicum                                         [fol. 23r°]

Possis, iure queas etiam appellare beatum.

Foelicem merito celebravit Roma Metellum,

Exanimis cuius nati subiere feretrum

Quattuor, illustres factisque et honoribus Urbis.

Nec minor illius ducenda est gloria matris

Quae quondam natorum humeris invecta suorum

Ad delubra deae venit plaudente caterva

Circumstantum hominum. Nil sane optatius illi

Tunc fuit, in mediis animam quam ponere natis,

Iucundos amplexus inter et oscula grata,

Sed non respondere eius pia numina votis.

Amisit sobolem cui paulum erat ante precata

Optima quae rerum (meritis pro talibus) essent.

Quam multo maiora tua haec in matre fuere

Omnia, sive quis intus eam sive aspicit extra.

Vixit enim summo nupta atque innupta pudore,

Fortem nacta virum, quo Gallia saepe tribuno

Rettulit innumeros superato ex hoste triumphos.

Quantus honos habitus viduae quum degeret aula

Quumque suae privata domi! Quae si nihil addas

Praeterea poterant per se tamen ampla videri,

At super haec pulchram genuit pulcherrima prolem

Et teneros aluit partus et vidit adultos.

Teque etiam, quem fas non est mihi dicere paucis,

Vidit non tam praesidium columenque suorum

Quam patriae ; germanum opibus magnique potentem

Regis amicitia, qui nunc, revocatus eo unde

Invidia atque odiis fuerat deiectus iniquis,

Intermissa diu repetit moderamine magno

Munera militiae dux egregiusque magister.

His defuncta bonis, tot supra vota precesque

Foelix prole sua, foelix et prole suorum,

Longum aetatis iter multos emensa per annos                                   [fol. 23v°]

Viribus integris animi, secura futurae

Post paulo vitae melioris ad astra recessit.

Quae bene perpetuo traductae clausula vitae

Hunc tibi moerorem ex animo detergere prorsus

Debuerat tristemque in gaudia vertere luctum.

Tu sis innumeris natura instructus et arte

Pene bonis tamen et medicinam a tempore poscas

Et miser expectes stultorum more quousque

Tandem longa dies tibi sera oblivia portet?

Quin ratione magis tantum sedare dolorem

Et decuit lente gradiens praevertere tempus,

Ne te lugentem ex alto miserata deorum

Numina (temporibus memorantur qualia priscis)

In lapidem vertant aliquodve immobile saxum ?

Continuo fias maledici fabula vulgi

Cognomenque tuum perdas hominisque figuram.

Hoc decus et ratio poscunt ipsique parentis

(Si fari possint) manes tuaque inclyta virtus,

Quam nimium fit turpe ulli succumbere fato.

Hoc te Bellaius qui se modo principis aula

Proripuit comitesque suos urbemque revisit,

Hoc sacri vates aliique rogamus amici,

Denique et ipsa rogat te patria voce canora.

« Quanta vi studioque potest deponere luctu

Nec se deserere officio et pietate priorem,

Publica privatis praeponere commoda damnis ».

 

 

 

 

I, 10

 

Ad Io. Bellaium Card. et Episcop. Hostiensem

 

Iampridem numero menses et tempora et annos,                             [p. 42]

Bellai, retroque oculos et lumina flecto,

Si quis te nobis casus, tua si qua voluntas

Huc refert; votis sed enim contraria nostris

Numina et aversam videor cognoscere mentem

Esse tuam patriaque aliud curare relicta.

Atque utinam primos tenuisses fixus amores,

Nec malis hodie Romae tamen esse secundus

Quam regnare domi primamque insistere sedem

In patria, quae te genuit, quae fovit alumnum !

At male Roma tibi male sit, quae vulturis instar

Horrifici, totum varie dispersa per orbem

Omnia bella voras, argenti quicquid et auri est,

Quicquid opum. Nec tot rerum contenta rapinis

Ingluviem explevisse tuam quodcunque virorum                 [p. 43]

Egregium est usquam rapis, et clarissima quaeque

Ingenia, ut tanquam delectu gentis acerbo,

Plorent quaeque suis orbatae civibus urbes.

Non tuus immanis sine causa Romulus author

Lac fertur suxisse lupae, non deinde coloni

Rupta pace tui matres rapuisse Sabinas.

Sed quinam tibi te cantus, quae carmina mentem

Eripuere tuam, qui succi herbaeque nocentes,

Bellai? quis te vanissimus imbuit error?

An sperare licet demi quoque posse monendo

Errorem, aut scriptis aut voce fidelis amici

Hunc tibi? Ni refugis claudisque monentibus aurem,

Experiar si quid poterunt mea carmina, verus

Quae dolor expressit. Sed quo te ignoscere nobis

Aequius est, si quid stylus ardens scripserit ira

Iucundum gratumve minus. Stat nulla dolenti

Scribendi ratio. Nanque hinc te maxima postquam

Roma tulit, non prata mihi ridere videntur,

Non nemora et silvae dulces praebere latebras

Vatibus hic nostris et mollem desuper umbram.

Ipse parum fluvio delabi visus amoeno est

Matrona teque diu nimis indignatus abesse,

Turbidus adversas deiectum tendere moles,

Et super imposito colli praebere maligne

Visus aquam solidumque obniti rumpere plumbum.

Quinetiam visae nobis sudare Deorum

Marmoreae effigies, tua qui promissa secuti

Ad nos tam longe Roma venere relicta.

Qui, te si sperent tam longum hinc abfore tempus,

Nunquam traduci sese patiantur ab urbe.

Pomona ipsa referta sinum, Caducifer ipse

Hermes, ipse tuus lacrymari visus Apollo est

Atque novem supra stantes in limine Musae

Et pater Herrici Regis, qui praesidet illis,                               [p. 44]

Musarum dum vixit amans vatumque piorum.

Haec vidi his oculis semel ex quo laetus abisti,

Et dixi lacrymans: « Neque vos post ipse videbo,

Dum veniat tum vestra tulit qui gaudia secum !

Tantum homine est tantum momenti et laudis in uno,

Ut quae visa modo est velut aurea tota nitere,

Mutato sordescat hero domus; omnia perdant

Ornamenta suum veluti consputa decorem

Ac cum se medium Lunae inter solis et orbem,

Terra facit clausoque obscurat lumine caelum ».

Quid si nunc oculis tua Sammoriana videres

Praedia, Bellai, tanto tibi culta labore

Ac studio, dum te nostri patriaeque tenebat

Cura tuae, nunc plena situ, nunc aspera ruscis,

Lappis, et tribulis ! quid si quas ante solebas

Tectus inire vias frondosae vitis in umbra,

Aut inter quercus, proceras inter et ulmos,

Sive iugis seu valle cava, nunc sentibus hirtis

Horrentes et sponte sua nascentibus herbis !

Nunquam (quae tua mens aliis mihi cognita rebus)

Abstineas nunquam lacrymis, simul illa vel optes

Non exculta prius vel non iacuisse relicta.

Forsitan et nostri, sis forsitan atque Leonis,

Doctorumque memor comitum, qui semper euntem

Pone sequebantur. Quorum pars lumine cassa est,

Pars et vivit adhuc, et te cupit ante videre

Quam mors atra caput nigris circunvolet alis.

” Ut superinducta qui pellice, prima refugit

” Coniugia inque novis defixus amoribus haeret,

” Post hyemes aliquot, satias ubi ceperit illum,

” Concubitus repetit veteres thalamumque priorem,

” Sic multos hominum peregre in longinqua profectos,

” Cum gravis illorum incubuit cervicibus aetas,

” Rursus in antiquae gremium descendere matris,                             [p. 45]

” Rursus prima suae cunabula visere gentis,

” Rursum haurire iuvat lucem nascentibus haustam,

” Et fessa in patrio deponere membra sepulchro.

Hoc Laërtiades sese debere putavit

Hoc Ithacae scopulis. Idem sapientibus, idem

Omnibus est aliis animus, sed fata morantes

Dura intercipiunt. Nam cur exempla recurram

Nota tibi sacris extant quae plurima libris?

Ex quibus insignes pietate deoque placenteis

Quosque viros, discas, tuto cum maxima possent

Et bona multa frui, qua tum regione sedebant

Externis vitamque beati degere terris,

In patriam sedesque suas rediisse libenter

Cum natis et coniugibus servisque, paterno

Inde suos condi cineres mandasse sepulchro.

Quae non aspernanda aliis praecepta videntur

Omnibus esse, tibi longe minus illa, Sacerdos

Magne deum, nobis qui non modo voce praeire,

Sed factis etiam debes atque ordine vitae.

At speciosus honos capitisque insigne superbum,

Te Romae retinent, et lati purpura clavi,

Princeps inque tuo locus ordine iusque rogandi

Collegas quae cuique animo sententia sedit.

Usque adeo magnum est Romae in primoribus esse,

In partesque venire alio rectore secundas,

Ut tibi non potior tua sit provincia, iuris

Tota tui? Romam quae saltem hoc nomine vincit,

Quod caret invidia, caret ambitione potentum,

Nec fugere insidias aut cuiquam tendere curat.

At neque purpurei nulla est hic gloria panni,

Nullus honos, sed par, vel non minor esse videtur,

Excepto, quod non (qualis cum pompa sacrorum

Transvehitur) gravis et longus praeit ordo clientum

Nec litui celsa cantus modulantur ab arce.                                          [p. 46]

Sed quos te memini contemnere semper honores,

Et ruber invito primum tibi tempora texit

Pileus et nunquam nimium laetatus adepto es.

Hic mihi consilium pravumque parumque fidele

Obiicient plerique tui, qui coner ab isto

Te revocare gradu, cui proximus usque videris.

Primum, huius (puto) nulla rei te cura quietum

Sollicitat, quia post mala rem quam multa sequantur

Prospicis, et potes hoc felix sine vivere regno.

Deinde (bonas quoniam pulsat quoque gloria mentes)

Si mihi compertum certis rationibus esset

Pontificem fore te, gauderem non minus illis,

Nec causa tamen ipse tua, sed quod nihil urbi

Aut orbi cadere utilius potuisse putarem.

Sed cum Pontificum vitas et facta recordor,

Aut immaturae percussum fulmine mortis

Quenque bonum video, aut vitam mutasse priorem,

Et caelo genus usque suum, nomenque tulisse,

Accisis opibus regni generisque Latini,

Neglecta pietate simul cultuque Deorum.

Ut tua sed virtus tibi mentem praestet eandem

Perpetuo nec quicquam excepto nomine mutes,

Attamen hunc qua spe vetulus secteris honorem?

Quae tibi sive hominum cadet irrita fraude malorum,

Qui meritis veraeque negant suffragia laudi,

Seu quocunque alio (nam mille pericula) casu.

Sero te sensisse dolos et vana secutum,

Nec Spartam coluisse tuam sortemque dolebis ;

Sive tibi surget triplici caput altius auro

Et tandem Petro dignum tua Roma videbit

Pontificem. Tamen ista seni quam longa manebunt

Imperia? aut haec praeteragetur quam cito scena?

Quid, tam corruptos mores formare diebus

Tam paucis poteris? merces excludere templis ?                 [p. 47]

Virtuti meritos uni concedere honores?

Deerit et ipsa dies, deerunt et tempora, quanvis

Sit praestans animus, quanvis praeclara voluntas.

Tum gravis (extremaeque malum commune senectae)

Tardus, iners fies, et amans requietis et oti ;

Non eadem vis mentis erit, non acer ut ante

Spiritus, aut quale est iuvenili in pectore robur.

Sic tu, cum possis patriae prodesse, salutem

Illius abiicies nec eris tamen utilis urbi.

Aspice deinde quibus studiis quantaque ferantur

Ambitione patres, quanto simul omne tumultu

Concurrat Latium, totus fremat excitus Orbis,

Defuncto quoties petitur successor et haeres

Pontifici clausumque tenet conclave Senatum.

Plus ibi saepe valent partes et nomina regum,

Gratia, spes, odium, metus et promissa potentum,

Quam pietas et quam virtutis nomen inane.

Quicquid erit, nimis haec magno victoria constat.

Et quoniam bissena tamen iam lustra peracta

Sunt tibi, quae non longe aetas solet esse sepulchro,

Iam tempus fluxum et fragile hoc deponere regnum,

Moliri caeloque domos aeternaque regna.

Non facit immortale tuum vel purpura corpus,

Non faciet triplicisve decus regale coronae.

Quinetiam minimum ratio poscetur ad assem,

Quae mage difficilis tanto graviorque futura est

Ante Deum, quanto fuerit provincia maior.

Ergo si meliora voles audire monentem,

Sive aliquid patriae lacrymis dare, sive tuorum

Assiduis precibus, nos vere ineunte revises,

Bellai. Sin fata negant aut spernis amici

Iussa tui, tu nescio quae tibi gaudia posthac

Promittas; ego mi lacrymas et spondeo luctum.

 

 

 

 

I, 11

 

Ad Achillem Bocchium poetam et equitem de fide christiana

 

Bocchi, percelebri iamdudum cognite fama                                        [fol. 20v°]

Trans Alpes Rhodanumque mihi, modo versibus illis,

Queis hominum mentes divino incendis amore

Ad verum fidei cultum cultumque deorum,

Noscere te cupio numerumque augere tuorum,

Si quis amicitiae locus et nisi spernis amicum

Externum, sed qui placeat tibi cognitus olim ;

Forsitan et veteri praeponi possit amico,

Namque etiam Scythiae Sapientem fertur Athenis

Natus dilexisse Solon plus omnibus unum.

Atque utinam nostrum melius Fortuna timorem

Vertat : nullus ut hinc rerum me distrahat usus

Publica, nulla domum revocetque domestica cura,

Te praesente frui bene longo ut tempore possim;

Certum est versando assidue cum principe vatum

Si minus est licitum primis aut stare secundis

Attamen extremum non cl<a>udere turpiter agmen.

Interea tentanda via est qua carmina possim

Haec tua Lucreti aut Flacci redolentia thecam,

Incultis aliis imitari versibus una

Luce laboratis vel docto teste Marino

Atque eadem fidei praeconia reddere paucis

Mutatis. Quis enim tanti vestigia vatis

Ut teneat manibus ducentia fila sequatur ?

Et totidem cursum praeeuntis passibus aequet ?

Dicam igitur recinamque prius cantata, velutque

Magno discipulus referam dictatu magistro,

Corporis ut moles animi terrena vigorem

Deprimat obiectaque velut caligine noctis

Impediat prorsus ne possit lumina sursum                                           [fol. 21r°]

Tollere ne possit coelorum arcana tueri ;

Verum oculos tantum defigens rebus in imis

More suum versetque lutum versetur in illo

Quas animi tenebras tanquam sol lucidus olim

Discutit alma fides vel (siquis dicere malit)

Mens accensa fide. Quis enim caelestia possit

Solers humanis adipisci sensibus, ut non

Cursitet huc illuc, variis erroribus actus,

Saepe etiam falsa ludatur imagine rerum

Dum velut obtuso penetrat solidissima telo

Et quae sunt oculis impervia cernere tentat ?

Iam remove crasso fixos in corpore sensus;

Da mihi quamvis ingenium penetrabile, quamvis

Foecundum, huc omneis humanas iunxeris artes,

Sit mihi ter purum sitque omnis ponderis expers,

Pernix, aerium partesque volubile in omneis,

Non illud terra haerebit perque ima feretur ;

Altius ingrediens coelo se credet aperto

Et lunam et solem et reliquos circumdabit orbes

Stellarum certosque aditus reditusque notabit.

Atqui si forsan cupiet cognoscere causas

Authores rerumque Deos evincere coelo,

Tum vero sese multos mens nescia passim

Induet in laqueos quaeretque in lumine lucem ;

Dis adeo magnis impar dabit inde ruinam

Preceps ex alto liquefactis aethere pennies,

Ut male qui servans cauti mandata parentis

Icarus Icario dedit olim nomina pontho.

Talibus innumeris sunt olim plena vetustas

Exemplis, tales produxit Graecia multos,

Quos nimium vano sapientes nomine dixit,

Rixantes verbis et praelia magna cienteis,

Nullos pene duos similes eademque probanteis,                 [fol. 21v°]

Dum vel posterior convellit dogmata primi,

Angit inaequali conspectave gloria surgens;

Nec tamen inventus qui per tot secula verum

Viderit infoelix non est, qui proxima vero,

Donec sancta fides, dono demissa deorum,

Primum se tenui populo gentique minutae

Miscuit, ingeniis nimium despecta superbis,

Inde per aerumnas caedes tormenta piorum

Evasit nulli patiens succumbere fato

Nobiliumque domos et regum tecta subivit

Signaque per totum victrix circumtulit orbem ;

Non aquila huic signum, non minotaurus imago

Terribilisve ferae, miseros quae terreat hostes,

Crux est sanguineis maculis distincta, tropheum

Illius a quo sancta fides manavit in omneis.

At non carnificem, non hostibus illa minatur

Exitium (quanquam gravis illos luce carenteis

Poena manet nigri quondam Phlegetontis ad undas),

Omnia dura suis ostendit : vincula, caedes,

Lethi infame genus, pendens e robore corpus.

Ut sint nimirum levia haec nihilque putentur

Perficit alma fides quae, quum semel heserit intus

Et penitus nostris fuerit concepta medullis,

Continuo totam rapit ad coelestia mentem

Praecipuoque Dei summi devincit amore

Et facit ut credat quae vix credenda videntur.

Fortunam victrix incommodaque omnia vitae

Subiiciat pedibus, gemmas contemnat et aurum

Quaeque alia insipiens bona vulgus maxima ducit;

Ac meditata mori quod saepius ante diuque

Est referre sua credat nihil an bene membris

Sit capitive suo, quae vix sua iudicat esse.

Ergo non illa humanis rationibus ullis                                                    [fol. 22r°]

Orbes stellarum penetrabit et intima coeli,

Non arcana Dei, non credita mystica paucis ;

Per se vique sua poterit cognoscere tantum.

Verum terrenam sibi molem et vincula demet

Corporis ac posita velut anguis vere senecta,

Sola nixa fide tanquam pernicibus alis,

Nuda super lunam et solem, super astra feretur,

Ante Dei solium dum constitit atque potita

Sedibus optatis supremo fine quievit.

 

 

 

 

I, 12

 

Ad Carlum episco. Regiensem

 

Dissimulare etiam potuisti Carle tot annos?                                        [fol. 53v°]

Dissimulare aliis et (quod mage miror) amico

Tam charo veterique, tuae tam laudis amanti,

Tantum, Carle, decus, tam raram carminis artem

Scribendi? quum tu praesertim nostra legendo,

Quamvis dura tamen, quamvis inculta, probares ?

An tu dissimules ? qui tam mihi candidus olim

Visus eras animique aliis in rebus aperti?

Quid caussae est igitur? tibi scilicet ipse canebas

Et Musis plausumque dabas tibi solus, amice.

Sic laudem refugis, meritos sic spernis honores?

Sic tibi odoratae sordescit, magne poeta,

Frondis honos, pulchrae sic vilis gloria palmae ?

Atqui larga tibi foecundo copia semper

Ore fluit, quoties aliorum carmina laudas,

Et vates nullis hominum postponis, et ipsam

Ferre soles meritis ad sydera laudibus artem.

An super Aonios saltus, super ardua montis

Parnassi rapidis te Pegasus extulit alis ?

Castalioque avidus postquam de fonte bibisti

Mutatus subito es factusque repente poeta?

Nam quod, amice, tuis fingis te lumine captum

Versiculis et me vestigia caeca regentem

Non adgnosco: vide potius confixeris ipse

Ut lippos cornicum oculos et ademeris omnem

Spem reliquis, tua scripta legent quicumque poetis

Scribendi versus. O vatum pectora caeca,

Lactentem hunc adeo catulum qui surgere passi

Nec fixere prius telis et arundine densa,

Quam subito incipiens latratus aedere magnos                                  [fol. 54r°]

Et vocem tulit et fauces compressit adultis.

Quod (mihi notus eras quoniam magis) ipse futurum

Prospexi, sed enim numero seclusus ab illo,

Spernebam capiti non impendentia nostro,

More hominum qui saepe aliena pericula rident,

Et quasi praecipiens animo ventura sagaci,

Sperabam dominis me posse volentibus ipsis

Delibare aliquid de tanto laudis acervo

Et pennis volitare tuis et inutile nostrum

Nomen, nec patiens includi versibus istis,

Pressum, Carle, tuis et adactum viribus alte,

Herois nostri defigere pectore in imo,

Herois geniti siculorum sanguine regum.

Nam mihi commemoras immensa quod illius in me

Officia et multis testatum rebus amorem :

Non tam Carle novum est, quam nostras afficit aures

Laetitia. Quod enim meriti genus ille reliquit,

Quas non explicuit toto conamine vires,

Dum modo se nobis aliqua prodesse putaret ?`

Multaque praeterea tibi non incognita forsan

Est mihi pollicitus, quae non memorare necesse.

Nec mea promissis respondet gloria tantis

Quae nulla est tenuisve, aut nunc adolescere primum

Incipit et tenero vix dum pubescere flore ;

Tu quanti facis illa, tuis quae singula scriptis

Persequeris : meruisse viri praeconia tanti,

Os regis meruisse videri, scribere rege

Digna suo, tota celebrari vocibus aula ?

Atque hec (si modo sunt) unus dedit omnia nobis.

Quae merita et quas tu mihi narras, o bone, caussas                        [fol. 54v°]

Ipse meis tanti meritis ad principis aures

Adspirem tectumque subire inglorius ausim ?

Quid tectum ? primo ne patens in limine velum ?

Ausim inter proceres et in ista, Carle, virorum

Nobilium turba profiteri ignobile nomen ?

Tam rudis ignarusque mei tam nescius, intra

Me vager hospes, ut illa mihi pulcherrima sumam,

Quae nobis tribuis, tu nostri impulsus amore,

Praeclari spolians communem laude patronum

Muneris ? Hanc habeat potius cui debita laus est,

Quando sola mihi pro tanto munere restat

Gratia praetereaque nihil persolvere possim

Hanc nisi versuram facio et te carmina posco

Mutua, quae nullo post unquam tempore reddam :

Namque leves Musae nobis abiere relictis,

In Druidum sylvas loca sentibus horrida postquam

Venimus et miseris lites ordimur acerbas

Iudicibusque reisque ; sed o, vos, nectare poti,

Respicite hunc nostrum assiduum ingratumque laborem

Et nos his pressos aliquando exolvite curis.

 

 

 

 

I, 13

 

Ad Ca stellanum regium doctorem

 

CASTELLANE, decus Musarum et caste sacerdos,                              [fol. 7r°]

Vittis ac merita frontem redimite corona,

Seu te Castalides nascentem hoc nomine Musae

Donarunt, sive ipse tibi virtute parasti

Id, fidei commissa tuae castella tuendo

Fortiter et Musis longa obsidione solutis.

Quas fera barbaries successu turgida rerum

Iniustaque orbis per vim ditione potita,

Haud procul extremis Europae finibus, Alpes

Inter et Oceanum spatiis urgebat iniquis.

Illae sola quibus restabat vita miserque

Spiritus, erumpendi esset cum nulla potestas,

Nulla hominum prorsus sperarent, nulla deorum

Auxilia, atque suis nil possent viribus ipsae,

Mortem exspectabant potiorem denique vita ;

Et iam barbaries longe lateque tenebat

Omnia, iam sese Musae suaque arma parabant

Dedere, praesidio, nisi, Castellane, fuisses,

Ausus te innumeris opponere milibus unum.

Illa dies veniens fuit author prima salutis,

Prima dedit Musis securam degere vitam,

Libertate frui facieque incedere aperta

Et circum vicos tuto dedit, oppida circum

Ire viam, ut quocumque pedes gressumque tulissent,

Primus honos illis esset, dignatio prima.

Pro quo magna tibi concessit magnus Apollo

Praemia, cuius tu auspiciis ea bella gerebas.

Dilectas servare dedit tibi namque sorores,

Teque sacerdotem defensi numinis ergo                               [fol. 7v°]

Instituit templique adytis praefecit et arae

Credita Musaei necnon custodia sacri,

Aurea librorum supellex, quanta nec ipsis

Regibus Aegypti, nec doctis fertur Athenis

Urbem diriperit cum victor Sylla fuisse.

Quinetiam nostris insuetas vocibus ante,

Et Graeco tantum Romanoque ore loquenteis

Musas Francorum docuisti effingere verba

Princeps, antiquis nova tradens nomina rebus.

Musarum Antistes sacer interpresque fidelis,

Cuius mellifluo recitantis pendet ab ore

Totus et in suavi penitus sermone quiescit,

Cum posita Musas pharetra respexit Apollo ;

Qui nunc ignotus terris incedere gaudet

Humanam indutus faciem vultusque viriles

Ac longe et late Francorum praesidet arvis.

Tu potes illius quovis impellere mentem,

Tu mulcere graves blandis sermonibus iras

Et delere animis, si qua est fortassis oborta

Suspitio, absentis famam quae laedat amici.

Namque ut non temere credit, sic credita falso

Deponit facile et veris accommodat aurem.

” Nimirum hoc illud factum sapientis, in horas,

” Si toties res ipsa feret, nova sumere semper

” Consilia et nunquam certis addicere mentem.

Offensus ne mea leviter culpave paterna

Continuo eiiciat, tam parvo in crimine poenam

Aeternam statuens? Quam multo lenius illud

Experiar siquid melius natura, vel aetas

Ipsa feret; qui nunc malus est, erit utilis olim

Forsitan, et frugi fiet patre natus inerti.

” Saepe malis soboles generosa parentibus orta est;                        [fol. 8r°]

” Saepe salus patriae venit de civibus illis,

” Infamis quorum fuerat turpisque iuventus,

” Quique suam vario macularunt crimine vitam.

” Nam neque vertissent Carthaginis alta superbae

” Moenia Romani, nec vos staretis, Athenae,

” Persarum bello, si forsan honoribus essent

” Summoti, per quos Venere haec commoda, cives,

” Prima quibus paulo fuerat lascivior aetas.

Haec seges est ingens, exemplis hunc ego possim

Innumeris cumulare locum; magis ille videtur

Lubricus, offenso ne salutem patria civi

Committet sapienter, an eius credere natis

Debeat, an patrium ulturos sperare dolorem ?

At qui si patris et patriae componit amores

Vir bonus inter se trutinaque examinat aequa,

Haud mora continuo facile utros praeferat utris

Viderit et quid ei respublica credere possit

Ob meritum, patris cuius suspecta fides est.

” Nullus amor patriae generosum vincit amorem,

” Quae plures pariter personas denique nobis

” Charum quidquid erat verbo complectitur uno.

” Nec merces alia est homini iucundior ulla

” Quam gratis delatus honos a civibus olim

” Speratusve modo exactae post tempora vitae.

Imbellem Cresum regno spoliaverat hostis

Magnanimus captumque parabat subdere flammis

Fecissetque etiam, nisi sors et fata vetarent.

Atque illum multis magnisque in rebus amicum

Post tamen experti sunt Cyrus et illius haeres ;

Consultoque prius fecerunt omnia Creso.

An memorem pulsum crudeliter urbe Camillum?                 [fol. 8v°]

Cui tamen absenti paucis post Roma diebus

Imperium fascesque dedit. Non ille superbo

Reiecit vultu patriam, non segnius arma

Tractavit, non frigidior fuit impetus illi,

Quamvis alte impressum animo fixumque sederet

Iudicium populi, factaeque infamia multae.

Quot Romae clari, quot Graeca per oppida cives

Exilio vertere solum, quibus inde reversis

Consensu populi delata potentia crevit?

Qua non immodice, neque pravis actibus usi,

Servarunt, urbesque suas fecere beatas.

Quod si saepe bono patriae fuit, ardua rerum

Civibus et summam imperii committere laesis,

Quid dubites ipsis laesorum fidere natis ?

Lethales inimicitias odiumque sepulchro,

Iusserat inscribi, atque ingratae nomina Romae

Scipio, cui devicta novum dedit Africa nomen.

Inde nepos genitus laudi respondit avitae

Et patriae fines Lybiae protendit in oras,

Aemulaque evertit foelicis moenia Romae.

Nec quenquam experta est meliorem patria civem

Miltiadis Cymone magis nec credidit ulli

Cum pater huic miseram finisset carcere vitam,

Damnatus pluris quam quantum solvere posset.

Non illi quorum stabant ea regna vel urbes

Consiliis antiqua odia offensasque parentum

Ante sepultorum spectandas esse putabant,

Utilis atque bonus patriae dum filius esset.

Antigoni merito commendat Graecia factum,

Qui, cum divideret popularibus aequus honores,                 [fol. 9r°]

Virtutem propriam et meritum cuiusque notare

Praedixit  nec se rationem gentis in omni

Imperio dando, aut patriae virtutis habere.

” Non etenim, veluti vitia ut quandoque parentum

” Corporis in natis ipsorum expressa videmus,

” Sic animos animis similes natura figurat,

” Quorum tota Deo est, tota est coelestis origo.

” Multa boni mores, studium quod quisque secutus,

” Multa dies etiam in nobis et tempora mutant,

” Multaque iudicio in contraria vertimus ipsi.

” Sic reges hodie quibus est data summa potestas,

” Communis deceat personam aptare parentis

” Et patriae genitos, non patri, ducere cives

Unumquenque suis pensare bonisque malisque,

Ne si errore dolove aliquid peccaverit unus

Percutiant alium, caecorum more ruentes,

Qui nihil offendit pretermittantque merentem.

Haec ideo sum longa tibi praefatus, amice,

Argumentorum iaciens quasi semina quaedam,

Quae tu vel facies meliora, vel his alia addes

Graecorum deprompta libris, deprompta Latinis,

Ut referas olim vacuas ad Apollinis aures,

Cum Musis operam solus dabit, aut ubi curis

Sepositis inter medius discumbet amicos.

Ecce tibi sequitur minus anceps quaestio, certis

Personis et temporibus finita locisque,

Ut si forte nequis generalem vincere causam

Hanc certe speciem rationibus usque tueri

Aut pugnes etiam precibus dum porrigat herbam                [fol. 9v°]

Detque manus, vinci cui nunquam contigit armis ;

Et si forte parum conatus caedere tantos

Perspicies rigidamque animis obsistere mentem,

Cum benedicendi nervos intenderis omnes,

Huc adhibe totumque Helicona novemque sorores,

Treis etiam divas quibus ardens gratia nomen

Imposuit, simul et Nympharum quidquid ubique est !

Quanquam o tu satis unus eris mihi, dummodo coeptam

Possis extrema causam concludere fini!

Sed vereor ne temporibus distringar iniquis

Et praeiudiciis occumbam limine in ipso.

Mi pater, (ut reliquas taceam, quibus ille valebat.

Virtutes animi), constans in amore, tenacis

Propositique fuit, certus quaecumque tuenda

Coepisset, prompto capitis retinere periclo.

Hunc morem puer instituit, servavit adulta

Extremaque aetate, rei contemptor opumque,

Pauper, et utilibus praeponens semper honesta,

Cum subito oppressit casus miserabilis illum

Et magnae fortuna domus ; ut saepe ruina

Unius adfligi multas labique videmus,

Cum pendent aliae ex aliis res totaque moles

Una structura vel clavo nititur uno.

Hic non iudicio, sed quodam errore, secutus

Invisam superis causam minimeque placentem,

Tristis ut eventus docuit postremaque rerum ;

Erravit (fateor), sed treis non amplius annos !

Nec tamen aut patriam contra stetit aut tulit arma,

Verum operas tantum privataque praestitit hosti

Officia imprudens ; mors illius inde secuta est,

Continuo genitor diversas linquere parteis                                          [fol. 10r°]

Cogitat et reducem patria se sistere terra.

Verum quem fortuna semel nequissima ludum

Instituit, post semper eundem ludere pergit

Laeta malis ; venit unde prius discesserat ille

Sed vetere invidia atque odiis oppressus iniquis

Cogitur ante pedem et retro vestigia ferre

Quam patriae fines et dulcia tecta subiret.

Quid faciat ? rursusne adeat quem liquerat hostem ?

Non si divitias et Croesi divitis aurum

Lucrari se posse putet .Vicina Mosellae

Gens habitat coniuncta animis et sanguine nobis,

Hic ubi Lingonico descendens Mosa Vosego,

Saltibus Argoniae Campanam dividit oram;

Parte alia Rhenus limes tutissimus olim,

Dum res Romanae stabant et regna Quiritum,

Nunc haud difficile Germanis pervius armis;

Lotari medios flavum genus incolit agros ;

Hic finem errorum posuerunt fata parenti,

Sed non invidiae potuit vitare latenteis

Insidias, quae me miserum prorsus male perdunt.

Multa scio rumore prius iactata, deindeque

Auribus inculcata boni mendacia regis,

Quae finxere homines, odia aut privata sequentes,

Invidiaeque malo persuasi pectora quidam

Aut dicendi etiam male consuetudine prava,

Falsaque pro veris et suspiciosa serendo

Pro bene compertis ; quae natio magna locis est

Omnibus ac late populos et possidet urbes

At nusquam mage se quam regum iactat in aula.

Sed ratio vani rumoris idonea vindex

Commentum falso et male firma diluit haerens                                 [fol. 10v°]

Crimen aqua, patriam genitor quod semper amavit,

Cui velut obsidio charissima quaeque reliquit

Pignora natorum, simul et quod possidet agri.

Me quod amat nimium, quod plus se diligit ipso,

Et magnum cupit imprimis, cupit esse beatum,

Veraque nancisci virtutis praemia, quae res

Omnis in arbitrio est, et regis munere pendet.

Cui potius velit ille suos prodesse labores ?

Quo tot et assidue rodentes intima curae ?

Quo maria adversis toties superata procellis,

Saepius inscensi vario discrimine montes?

” Crede mihi, non ista sibi tam tristia sumant,

” Non sibi tam certis redimant incerta periclis,

” Contenti potius modico requiescere malint

” Atque domi nigrum tuto consumere panem,

” Naturalis amor stimulet nisi corda parentum,

” Oblitosque sui natis intendere cogat.

Et tentata duos inter concordia reges

Ductu patris erat, sed satis non ita visum

Irritaque in tenues abierunt omnia ventos.

Vos tamen appello quibus est ornata prius res

Actaque praecipuis authoribus atque ministris

Vos eritis testes, tu qui mandata ferebas

Regis, Lestrangi, nec non Turnonius ipse

Baiardusque duo praestantes regis amici.

Sed cur tot frustra voces et inania iacto

Verba miser cum tu veniam poscentibus ultro

Omnibus et longam dederis Francisce quietem ?

Una salutaris tua vox audita salutem

Omnibus ad patrios, reditum dedit una penates.

Laudatur Caesar quod victis ante pepercit                                           [fol. 11r°]

Civibus et multos adversae partis amicos

Restituit. Tu maior eris, Francisce, quod esses

Cum rex legitimus, nulli quandoque petenti

Suppliciter veniam reditum patriamque negasti ;

Omnes coniugibusque suis natisque fruuntur

Et revocata tenent avido patrimonia fisco

Proque tua ad superos emittunt vota salute.

Me quibus ammunerem ? patriam non ipse reliqui

Vana sequens, flamma neque sum versatus in illa,

Non oppugnavi patriam patriaeve parentem ;

Quem natura locum dederat mihi, semper amavi

Et natale solum colui haud invitus in illo

Constituique domum fortunas et simul omneis ;

Coniugio indigenae proles mihi nata parentis,

Despicio privata, animum communibus addo,

Iudicia exercens nonum iam circiter annum.

Cur igitur peiore loco sum ? Cur mea navis

In scopulis haeret quamvis integra paternis ?

Cur patriam solus culpam luo ? quam tamen ipse

Sustineamque feramque libens, si forte levari

Hac ratione queat pater et non ambo luamus.

Quid, (dices), pulcherne tibi est iratus Apollo?

Non equidem, nec si minimum sit, vivere parvo

Horae momento cupiam. Quis Apollinis iras

Sustineat, cum tela manu vibravit et arcum?

Sed mihi conspectum rutili contraria solis

Nox adimit densaeque ferunt caliginis umbrae

Et mea perpetuo riguerunt frigore culta,

Nec se tollere humo nec in altum surgere possunt.

Non ego supremas contingere luminis auras                                      [fol. 11v°]

Conspicuusque alios inter magnusque videri,

Ardua non aveo tractare negotia solus,

Nec mihi ventosa cor ambitione laborat.

Tantum oro (potes id concessu namque Deorum),

Fac videam solis radios et discute nubes,

Fac solem aspiciam, videat me pulcher Apollo

Non tanquam ignotis aliquem regionibus ortum,

Aut vitam externo cupientem ducere coelo,

Sed numeret ponatque suis in civibus. Unum

Hoc te, maxime rex, posco ; Dii caetera faxint,

Et tua quae Diis est coelestibus aequa potestas.

 

 

 

 

I, 14

 

Ad Io. Card. Bellaium

 

Quae mihi Campanis rediens, infirmus ab oris                                    [fol. 13v°]

Carmina scripsisti lectica vectus aperta,

Non prius accoepi, quam veni sospes ad urbem,

Unde diebus eram bissenis ante profectus

Digna mihi magno, tua carmina, visa Marone

Et non aetatis nostrae, non temporis huius,

Sed veterum emunctas redolentia scripta lucernas:

Illa tui desiderium non tollere prorsus,

At lenire tamen potuerunt usque legendo.                                          [fol. 14r°]

Haec ubi cognovi te recte nempe valere

Salvum atque incolumen sed nondum corpore firmo

Inde etiam vana formidine mortis amici

Affectum graviter quae tum vulgata per urbem

Incerto rumore tuas impleverat aures

Scilicet a levibus vel iniquis civibus orto,

Quam vellem potius tam morbi ficta fuisset

Fama tui, quam quae de nobis credita vulgo est,

Ut ratio extaret studiorum certa tuorum

Eriperentque lenes tua nobis otia somnos ;

Nam neque tam multos autumni tempore fructus

Terra tulit neque tam pleno fons ubere manat

Quam foecunda tuo prodisset ab ingenio vis

Verborum ac rerum nullis peritura diebus.

Semper enim tua mens aut parturit aut parit ingens

Praeclarumve aliquid iucundum atque utile multis.

Verum haec temporibus pensabis damna futuris,

Te siquando tuos referes studiosus ad hortos

Qui nunc tam curva dominum cum falce requirunt

Quam sitiunt tepidos mediis aestatibus hymbres.

At desiderio nos haud concedimus ulli,

Quamvis mesta Deum videas mesta ora dearum

Quasque in vestibulo quasque intima in aede locasti

Et resonet magnis Nympharum planctibus aether,

Proximus omnis lucus et altis Matrona ripis.

Illud praecipue dubia sed mente veremur

Ut nostri memorem te regia non sinat esse

Aula soporiferumque infundat blanda papaver                                   [fol. 14v°]

Atque iterum doleant revocata pellice Musae.

Quare, si sapies, ceratis auribus istam

Preter ages navem tutoque in littore sistes,

Ut Laertiadem memorant fecisse poetae.

Sed cur non sapiat quondam qui vincula rupit ?

Hoc te commoneo sapientem stultus amicum.

 

 

 

 

 

 

 

I, 15

 

<Ad Margaretam Valesiam, Regiam Virginem, Francisci Regis Filiam De sacris Carminibus M. A. Flaminii>

 

 

Est nunc quod miserum possis defendere Flaccum,                           [fol. 59r°]

Postquam Socraticis sermonibus imbuit aures,

Virgo tuas, et vana reliquit somnia vatum

Atque adeo primae stultos aetatis amores.

Nam locus occurret si quis non virgine dignus,

Siquid erit posthac teneros quod laedat ocellos,

Id cito praeteriens vitabis, qua prius arte

Sirenum cantus varios et littora Circes

Aut Scyllae rabiem sapiens vitavit Ulysses.

Atque illum credo fore si quandoque putasset

Ut sua virginibus legerentur scripta pudicis,

Multa recisurum quae sunt obscoena fuisse ;

Sed dii si dicant omnes non crederet unquam.

Ergo ne dubita doctum versare poetam

Ex quo multa legas humanae commoda vitae.

Nam quid tanta iuvat libris haurire latinis

Vivendi recte precepta, quid attinet omneis

Vestigare locos, si non accesserit usus ?

Ac quanquam profusa tibi fortuna benigne

Largita est, quaecumque homini contingere possunt

Maxima, doctrinae videare ne artis egere

Nativis cumulata bonis ;  tamen ista vigentis                                       [fol. 59v°]

Semina naturae fiunt meliora colendo

Et maiore suos producunt ubere foetus.

Nam cur Palladiae castis non matribus artes

Conveniant ? cur non florenti aetate puellis,

Praesertim quibus est divinae stirpis origo ?

An quae pulchra viris et maxima sunt, ea turpe

Discere virginibus, nescire putamus honestum ?

Aut falso Musas et Pallada fingimus ipsam

Doctrina in melius mortalia vertere corda ?

Crede mihi, maior tibi gloria venit ab istis

Moribus et studiis, quam celsae stirpis honore.

Quid te, quum talem tantisque parentibus ortam

Conspiciant homines doctis incumbere chartis,

Non hoc exemplo saltem, victique pudore

Virgineis pedibus vestigia trita sequantur ?

Utque etiam solis radiis extare videmus

Omnia quae varie crescunt dispersa per orbem

Externaque afflata caput vi tollere coelo,

Sic mihi non solum quae nostris plurima terris

Ingenia excellunt, sed quae disiuncta locorum

Sunt etiam spatiis alioque sub axe morantur,

Omnia vim sentire tuam radiisque moveri,

Virgo, tuis, tanquam solis fulgore videntur.

Haec fuit innumeris scribendi causa poetis ;

Haec quoque Flaminium insigni modo nomine vatem

Impulit, ut tandem nugis in morte relictis

Aptaretque lyram sacrumque ad sydera carmen                 [fol. 60r°]

Pangeret et suprema tibi monimenta dicaret

Haec sua, regali donum regale puellae.

livre II

MICHAELIS HOSPITALII EPISTOLARUM LIBER II

 

II, 1

 

De morbo tertianae quo laboravit ann. MDLII ad illustriss. Principem Carolum Card. Lothar.

 

Ut biduo plane perii biduoque revixi !                                                   [p. 67]

Nam tum qualis erat mea mens, quam fracta pavore

Nobis fama tui venit cum nuncia morbi !

Ut se collegit, nullum simul esse periclum

Audiit alternaque levari membra quiete.

Nunc regi superum merito persolvimus omnes

Vota pii, nostras pro quo formidine menteis

Solvit, nunc precibus votisque reposcimus illum

Huius relliquias a te depellere morbi.

Te vero, cui parta salus est munere divum

Et quem laetari decuit plus omnibus unum,

Conturbare tuo narrant communia vultu

Gaudia ; te referunt nil visum tristius unquam.

Et quae causa tui moeroris tanta ? Quid ipse

Quid male tam de te meritus data munera caelo

Respuis, et suavem tibi rerum subtrahis usum

Invidus ? Atqui nulla videtur causa dolendi.

Omnia sunt belleque foris pacata domique                                         [p. 68]

Consilioque tuo atque Errici principis armis.

Venimus et tantum sine sanguine vicimus hostem ;

Et regi veteres cessit Germania fines,

Libera, crudelis manibusque erepta tyranni.

Nec minus arridet privatis sors bona rebus ;

Nam quaecumque homini contingere maxima possunt

A superis, et quanta vel ausit poscere nemo,

In gremium delapsa tuum profusius omni

Imbre fluunt. Tu vivis, et omnibus esse beatus

Crederis. At quid possideas tamen intus et extra,

Et quae circumstent bona te nescire videris.

Verum hae relliquiae, morbi velut umbra prioris,

Contristant animum, spes vana metusque futuri.

Non ego te solabor, uti fecisse leguntur

Quidam olim, quia scilicet uno crure laboras ;

« Euge, bene est, o amice, valent si caetera membra !

Et primis horis quoniam sine febre fuisti,

Praeclare est, quanvis accessit vespere febris.

Sic cum est alternis requies a febre diebus,

Non moestas aequum ad superos proferre querelas :

Tanquam mensa pari natura bonumque malumque

Pondere miscuerit, nunc mater, et ante noverca. »

Istius est ratio iamdudum explosa magistri.

Quid si de medicis promam solatia libris,

Aut bis sex tabulis, et agam sic denique tecum ?

Continua abscessit ; res est secura pericli ;

Haec habet alternam requiem. Quartana minatur

Vicinas hyemes et tristis frigora brumae.

Sed neque lenta nimis tardaeque inimica senectae

Terreat impigrum iuvenem quartana ; repente

Diffluet, ac nubes solis tepefacta calore.

Et levis est quartana vetus neque liberat aegros,

Quominus et promissa obeant vadimonia civeis,

Et sua militiae dent nomina, praetor ad arma                                     [p. 69]

Cum vocat infestusque propinquat moenibus hostis.

Multa quidem possum tibi non incognita certe

Et variis deprompta locis exempla referre,

Quae doceant qua te possis ratione tueri,

Quo solers humana feras incommoda pacto.

Quid si nec mala res est morbus, ut esse videtur,

Et veri specie nos ludit opinio falsa,

Ut si cui medicus porrexit amara fidelis

Pocula, principio avertens oblata recuset

Sumere, post aeger, caris persuasus amicis

Quae sit vis eius medicaminis, hauriat ultro ?

Sic quoque nos, docti morborum ab origine causas

Authoresque deos, animo tolerabimus aequo,

Suspensos habeat quanvis tamen exitus anceps.

Cumque sit humani generis pater et bonus idem,

Suppeditare suis bona par est credere natis

Et curare Deum quae nos curare solemus.

Ipsa nec in terris quidquam natura creavit,

Ex quo non aliquem possis decerpere fructum.

Quanvis tabificos infligat vipera morsus,

Utiliter solet antidotis praesentibus addi.

Multa etiam veniunt interdum commoda nobis

Ex inimici hominis maledictis aut malefactis :

Corrigimus vitam moresque ; audimus ab illo

Flagitia, infidus quae nos celabat amicus.

Nam quaecumque Deus mittit mortalibus aegris

Seu bona seu mala sunt, sapiens ita collocat apte

“ Ut quadrare putes. Corrumpunt et bona stulti,

“ Et mala quae fuerant faciunt peiora fruendo.

Ut cum dura nimis stomacho datur esca valenti,

Concoquit ille tamen tribuitque alimenta per artus ;

At cibus infirmis in bilem vertitur atram,

Quanvis ille tener cedatque molaribus ultro.

Sic plerique, malo quum corporis ante fuissent                                  [p. 70]

Infirmoque habitu, posita ceu vere senecta

Exsultant angues nitidi, sic febre soluti

Mutata accipiunt tanquam nova corpora forma.

Nec minor utilitas animorum. Maxima, crede,

Pars hominum, tristi nisi morbo vindice, nunquam

Se revocet caelique vias post terga relicti

Rursus eat. Quis enim florens et corpore sano

Inter delicias agitat coelestia mente ?

Nemo fere trepidis nisi rebus numina divum

“ Magna vocat . Monitor sapiens in tempore morbus.

Expertus moneo didici quae non ita pridem,

Cum multo fluerent ruptae mihi sanguine venae,

Ac me dira sitis premeretque intercutis undae

Et metus, et praesens, obstent nisi fata, periclum.

Quas ego non aras, quae non delubra deorum

Tum supplex adii, quibus hoc non denique votis

Damnavi funebre caput ? Cumque ante pigeret

Actorum, in melius mores mutare parabam,

Expendens mecum factum hoc bene, at hoc male factum.

Sic facies melius, sic te coelestibus addes.

O caecas hominum menteis ignaraque corda !

Scilicet exspectamus ut, aethere rursus ab alto

Descendens, nostrae repetat consortia vitae,

Seque Deus turbis immisceat agnitus illis,

Et sua consilia effuso pronuntiet ore.

Non satis illa fuit manifestis prodere signis ?

At magnum quanvis possim perferre dolorem,

Si brevis et cito praeteriens ; sin longior, haurit

Paulatim vires animumque. Sed, o bone, maior

Cernitur utilitas in eo qui longius haeret ;

Nam brevis ille prius fugit quam sensibus imis

Acceptus penitus desederit ; ut bene multa

Cum simul in terram subitoque effunditur unda,

Non alte penetrat, sed tantum summa rigando                                  [p. 71]

Praeterit ; at longo distillans tempore, quanvis

Paucior, ima subit sitientis viscera terrae.

Cernis ut ipsa recens a partu femina, tanti

Vix soleat meminisse dies post quinque doloris ;

Et thalamum repetat quem paulo abiecerat ante.

Sic quibus imposuit plagam divina potestas,

Si dolor ex illa brevis exstitit, atque recedens

Relliquias aegro nullas in corpore liquit,

Audebunt etiam foedare prioribus illi

Flagitiis animas turpique revolvere coeno ;

At qui longus erit, duros emolliet artus

Paulatim et menti pugnantia membra domabit.

Proderit et conferre tuis aliena vicemque

Illorum, simili qui fato et sorte premuntur.

Diversis quot ubique iacent regionibus aegra

Corpora, nullius cura servata ministri,

Nec medicas experta manus ? Quot millia cogit

Pauperibus miseranda fames excedere tectis,

Et circum vicos atrum male quaerere panem ?

Tu molli in strato, depictis inque tapetis,

Seu calor est, aestum flabris et frigore pellis,

Seu rigor est, multa propulsas veste rigorem,

Et variis ingrata cibis fastidia tollis.

Atque haec non parcis manibus tibi cuncta benigne

Porrigit Omnipotens, aliis non porrigit aeque.

Quo debes tu plura Deo qui contulit uni

Plurima, quum posset tamen isti plura, vel illi.

Nemo deos unquam fuit ausus poscere tantum,

Quanvis confidens, tibi quantum fata dederunt.

Nunc si febre levi tentant iuvenilia membra,

Despondes animum. Nota est patientia Iobi,

Quem neque magnorum fregit iactura bonorum

Interitusque sui generis, neque dira superbae

Coniugis indigno convicia dicta marito,                                                [p. 72]

Non immunda lues grassansque per omnia morbus

Viscera. Tantum illam est auditus reddere vocem :

«  Nudus in hunc mundum veni puer, exeo nudus :

Ista Deus nobis dederat, Deus abstulit idem »,

Ut discant homines etiam pendere caduca

Ex illo, neque spes in vanis ponere rebus.

Dic age postremo (quoniam concludere tempus) :

Viventis Domini quaenam promissa fuere

Discipulis ? Quibus ille suos dimisit onustos

Pollicitis ? Fortassis opes rerumque suarum

Securum multos usum promisit in annos ?

Anne voluptates aeterna pace fruendas ?

Horum adeo nil prorsus habebat in ore. Quid ergo ?

Morbos et tormenta, famem durosque labores,

Exsilium miseris, servilem denique mortem.

Ergo notis sic ille suos distinxit amicos,

Ut nigras pecudes quum pastor separat albis.

Quare si pulchri atque beati vivimus inter

Omnes delicias, et nulla molestia, nullae

Impediant somnos curae, non possumus isto

Censeri in numero sperareque certa laborum

Praemia, quae posita in caelo sunt lumine cassis.

Morbus nec mala res igitur nec inutilis. Ipsis

Corporibus nonnunquam, animis etiam utilis omni

Tempore ; cumque Dei missu mortalibus aegris

Venerit, et quoties, erit aequa mente ferendus.

Non humeris onus ille tuis imponet iniquum,

Aut supra vires. Victor seu victus abibis,

Egregiam tanta referes pro laude coronam.

Attamen orandum quoties invadet acerba

Febris, ut aegroto Deus illam corpore demat ;

Conandum est etiam atque etiam languentibus, omni

Et cura et studio mens exhilaranda, iocisque

Ac ludis etiam fallendum tempus honestis,                                          [p. 73]

Ut mox ad consueta reverti munia possint.

Ergo per superos, per sanctum Regis amorem,

Per quidquid carum est, vel erit tibi, vel fuit unquam,

Excute moerorem hunc animo, cape gaudia mente

Intermissa diu et te vitae redde priori.

Quod si nulla movet propriae te cura salutis,

Nullus amicorum respectus amorque tuorum,

At patriae pietas magna te voce rogantis

“ Excitet. Ingrati est patriam contemnere civis.

 

 

 

II, 2

 

Ante fores me, Diva, tuas videre frequentes                                       [fol. 37 ro]

Qui ludunt pueri, nisi quod fortassis agebant

Tunc aliud, tamen erravi tua limina circum

Saepius, inferremne pedem dubiusve referrem.

Non quia me durus prohiberet limine sacro

Ianitor, aspectumve tui quia ferre nequirem

Coelestis vultus. Quid enim vel mitius illo ?

Quae facies hilarive magis perfusa nitore ?

Et rediens Italis quondam legatus ab oris,

Hanc expertus eram bonitatem mentis in omnes ;

Ex quo nota mihi tua primum tempore virtus

Inter, Diva, tuos me iusserat esse clientes.

Quae me res igitur retinebat adire volentem ?

lgnavus pudor, et magnis contrarius ausis.

Natura meus ille quidem, verumtamen auctus

Iudicio (vitia ut defendere nostra solemus).

Idem conspectu qui me quoque principis arcet

Praeclusitque meas diversa monentibus aures.

Incertum porro videant an acutius illi

Complures, an solus ego ; sed me tamen omnes                 [fol. 37 vo]

Saepius hortantur perfricta fronte pudorem

Ponere, sollicita nihil ambitione ferentes

Utilius, spectare modo praesentia reges,

Nec res praeteritas, nec res agitare futuras.

« Tu prima nisi luce fores pulsaveris eius

Quem tibi proponis devota mente colendum,

Cenanti astiteris prandentique omnibus horis,

Dum te nox inimica domum discedere cogat,

Pauper eris : vis est, vis est adhibenda beatis

Regibus, eripiendaque multum et saepe rogando

Munera, nec famae est aliquid dandumve pudori.

Nonne vides (etenim magnam longo ordine turbam

Describunt, notos etiam mihi nomine quosdam) ?

Omnes hi permulta, vides, et magna tulerunt

Praemia, non meritis propriis, quae nulla fuere,

Obsequio tantum, servilibus officiisque,

Ambitioneque prava et sedulitate procaci.

Ille magistratus petiit quos venderet auro,

Ille sibi templi reditus superisque dicata

Praedia, de sanctis huic prompta pecunia fiscis,

Nec vacuis manibus quisquam discessit ab aula. »

Haec me non valde ratio commovit, ut escam

Utilitatis habens, cuius possessio vilis

Semper visa mihi, semper despecta, nec unquam

Transversum potuit digitum deducere honesto.

Durior adversaria longe, et durior hostis

Ambitio, laudumque animis innata cupido,

Quae semper lectos hominum et clarissima quaeque

Ingenia adgreditur, privatae nescia vitae

Ferre modum ; gaudensque frequentis luce theatri,

His sese natura tyrannis nostra duobus

Mancipat, et veluti furiis agitata suique                                               [fol. 38 ro]

Immemor, audet nobilium perrumpere clausa

Limina, et invitis intro custodibus ire,

Vexare assidue et miseros occidere reges.

Vidi quum nuper media pranderet in aula

Erricus, premeret multorum turba virorum

Et gravis inficeret loca spiritus, ille sederet

Angusto medius spatio fususque per ora

Multus ei sudor manaret (nam fuit aestas,

Et sol ardentis superabat brachia Cancri),

Vidi poscentes a circumstante ministros

Turba, ut perpaulum secederet absque fenestra,

Ut daret opposita spatium spirantibus auris.

Poscebant multis precibus. Quis crederet illos

Impetrare tamen nunquam potuisse ? Tacebat

Frater nec iusti dedit unquam signa doloris.

Sic mendicabat vilem rex maximus ille

Aera, quo miser in triviis mendicus abundat.

Dicite, privata quis vestrum talia vita

Ferre velit ? Vobis lictores agmine longo

Adparent coguntque hominum decedere turbam.

Iam vestrum quis non subeuntem excludat amicum

Intempestivis ad se qui venerit horis ?

Tu, cedo, tune domi exerces ita lene rogando

Imperium in servos, tua sunt tam mollia iussa ?

Si conductus idem faciat mercede minister,

Aut lapides aut saxa volent ; aut noxia maior

Si fuerit, multa dorsum vibice notetur.

Vos alitis vitium hoc reges regumque propinqui

– Parcite non vano dicenti vera poetae –

Dissimulando alitis vitium hoc alitisque ferendo.

Dum quos hac illac errare videtis inerteis,

Vestrum aut circumstare latus, non protinus aula

Exigitis. Quod si ex hominum sermone sciatis                                     [fol. 38 vo]

Quanto peccetur vestrae discrimine famae,

Invidiae quantum vobis odiique paretis,

Nullus vestra hodie fucus circumvolet ora,

Aedibus in vestris nullus vestigia ponat.

Nec meus attingit sermo vel quos habet aula,

Perpetuos comites, vel qui sint de grege vestro,

Quorum laudo fidem studiumque admiror et arteis

Et placidos mores, facilem sermonis et usum,

Et fortunatos reputo qui magna secuti

Principibus magnis placeant, versentur in illis ;

Et si me contingat eundem tendere cursum,

Omne sit in cultu positum mihi tempus herili.

Sed quid homo nostri vel cuius cuius alius

Ordinis assidue venit ad vos ? Quidque relicto

Saepe tribunali, vestras excurrit ad aedes

Protinus, et tota volitans se venditat aula ?

Scilicet immemores valde vos esse putavit,

Et metuit mala ne perdant oblivia nomen,

Si non quotidie vobis se incommodus offert.

Talia non primis quibus hoc decus incipit annis

Germanus documenta dedit tuus. Aspicit ille

Officii non tam praesentis nomen inane,

Quam veram et solidam quamvis absentis opellam.

Tuque verecundos, o Virgo plena pudoris,

Adservas animo cives, et semper honeste

Appellare soles et commendare merenteis

Regi munifico. Liceat mihi parcere certis

Nominibus quorum meministi saepe clientum.

Servis at neglecta solet quandoque venire

Gratia. Non melius sero si venerit illa

Dum veniat salvo tamen incolumique pudore ?

Hunc etiam retinere, illam quam adquirere praestat.

Quin alios malo de me quandoque rogare

Quur vel posthabitus fuerim prudentior illi,

Praelatusve mihi quur coeperit alter honores,

Quam si conscendisse locum mirentur in altum

Dignum qui potius consistam sedibus imis,

Aut me praetereunte forum suspiria fundant,                                     [fol. 39 ro]

Et dicant oculis fletu manantibus : « Hic est

Provexere malae variis quem fraudibus artes,

Qui rem iudiciis nostram subvertit iniquis. »

Non ideo tamen author sum non vestra colendi

Numina, dis geniti reges regumque propinqui,

Queis omnes omnem merito debemus honorem,

Tantum adsit modus et ratio, et pulcherrima rerum

Gratia, quae decori factis solet omnibus esse,

Ut nos officiis operam sic demus honestis,

Ne defraudetur pars nostri muneris ulla,

Nostram ne culpare moram Respublica possit.

Et non ardua frons, non vox summissa decebit,

Et minus invidiae, minus est habitura pericli.

Ante suos Persae quoties venere tyrannos

Deiiciunt oculos, nec sursum lumina tollunt.

Inconsulta etiam multis audacia, postquam

Vis adeo refrixit, in ipso concidit actu.

Et serum pinxit stultus in fronte ruborem.

En totius habes, virgo doctissima, nostri

Certam consilii rationem carmine longo.

Quae tibi si fortasse probatur, gaudeo ; sin tu

Dissentis, erimus tam longo tempore tecum,

Tamque diu pariter nos, filia, dulcis et uxor,

Quas amplexa modo es venientes comiter ambas,

Dum te poeniteat nostri, regina, molestos

Et tanquam fucos iubeas excedere tectis.

 

 

 

II, 3

 

Ad Io. Card. Bellaium

 

Tandem, Bellai, superas transcendimus Alpes,                                    [fol. 19 ro]

Alpes iam nivibus Septembri mense rigentes.

Atque tuum per iter, tua per vestigia magnam

Venimus Italiam, laeti quod ubique locorum

Iucundus nostras veniebat rumor ad aures,

Inscriptasque tuo quod passim nomine portas

Saepe legebamus, necnon cenacula et aulas,

Atque ubi constrato posuisses membra cubili.

Hoc maesti, quod te fugientem apprendere quanvis

Posse videbamur, non unquam est facta potestas.

Verum nos aliquis deus aut coniunget in ipsa

Italia, aut etiam (quod spero) redibimus una

In patriam, pariterque nives brumamque feremus,

Forsitan et rabidos ardentis syderis aestus,

Seu quae nos alia hic tempestas cunque sequetur,

Tollemusque viae placido sermone laborem.

Quinetiam interdum faciemus carmina, Flaccum

Aut aliquem ex priscis imitantia vatibus. At tu,

Attamen interea Romae ne scribere cessa ;                                        [fol. 19 vo]

Plusne etiam possint Musae experiare Latinae

In medio Latio et penetralibus ipsius urbis,

An procul Italia, Belgis ubi Matrona Celtas

Dividit, et leni Vincenae flumine saltum

Praeteriens, belloque vocatam nomine villam,

Ad fanum muris et relligione vetustum,

Labitur, et circum sinuosis flexibus errat,

Fanum suppositum colli, quem pulcher Apollo

Insedit Musis comitatus et agmine vatum,

Nec procul hinc, postquam late spatiatus in orbem est,

Cornibus adductis praeclaram conficit isthmum,

Mox abit occiduique sequens vestigia solis,

Ad laevam condit sese melioribus undis,

Inde subit primam Francorum inglorius urbem.

Si meliora potes, Bellai, scribere Romae,

Accipiam, propriumque loci mirabor et urbis

Ingenium ; sed enim vinci non posse videntur

Quaeque legunt omnes, et quae non aedita legi

Trans Alpes descripta tibi Rhodanique fluenta.

Ante quidem vulgo credebant esse negatum

Gallis ut versus facerent, Musasque teneri

Alpibus, ut claustris septas ingentibus intra

Italiam. Sed tu perruptis molibus, instar

Herculis, hunc nostrae es genti partitus honorem,

Extremisque novas terrarum in finibus aras

Princeps hospitibus Musis Phoeboque dicasti.

Ad quas cotidie recitant sua carmina vates

Egregii, non Romanis cessura poetis,

Quamquam scriptorum Romae omnia plena feruntur,

Ipsa etiam versus componere saxa Latinos

Marmoreique dei Pasquinus Marsoriusque.

Ast ego, quem dulci foecunda Bononia lassum                            [fol. 20 ro]

Excoepit gremio (si te cognoscere nostra

Forte iuvat veteremque adservas pectore amicum),

Porticibus latis contectus inambulo totos

Saepe dies, coeloque Iovem contemno ruentem

Fulmina et Hetruscis collectos montibus hymbres.

Nec cesso tamen interea neque torpeo, verum

Coepta mihi quondam puero primaque iuventa,

Viribus haud aequis, post intermissa resumo,

Quae multis prosint fini conclusa suprema.

Leges prudentumque hominum responsa iacebant

Ut passim confusa prius, sineque ordine, certis

Distribuo mandoque locis divulsaque membra

Compono ; longi rem adeo magnique laboris.

Quod ni me retrahunt lites et iurgia, diri

Terribilesque fori clamores, omnibus istud

Perfectum numeris opus annis reddo duobus,

Aut tribus ad summum. Nec enim libet otia, quicquid

Temporis et vacui est semper transmittere nugis.

Scribentem levia et morientia carmina, quae non

Huic nostrae aetati et fusis per tempora canis

Conveniant, quid quaeris ? In haec postquam loca veni

Et tondere comam, barbam demittere coepi ;

Verbis pauca loqui, sed plura ostendere vultu.

Mi videor sapiens, ut tantum pallia desint

Et Venetae crepidae. Tibi forsan stultus et iis qui

Non homines cultu, sed vero examine pendunt,

Quae placet amoto nobis sententia risu.

 

 

 

II, 4

Ad Cardinalem Lotharing.

Lothari magnum iubeo salvere nepotem,                                            [p. 80]

Qui veteres longo post tempore visit amicos,

Ereptus variis pelagi terraeque periclis.

O geminos fratres, nostrae duo lumina gentis  !

Ille duces inter multos fortissimus omnes,

Saepe malum nostris aut finibus arcuit hostem,

Congressumve acie campo superavit aperto ;

Tu sermone potens, suavis dulcedine linguae ;

Auribus apprensos homines, ut fune retorto

Huc illuc versare potes, seu pace tuorum

Formandi mores, seu gens procul extera nostris

Legibus imperioque rudis parere docenda est.

Talem credibile est primorum aetate parentum

Enituisse aliquem, sparsis sine lege per agros

Qui populis persuasit, ut iisdem vivere vellent

Inclusi tectis, simul iisdem legibus uti.

Nunc tibi quando vacat tua florida visere rura,

Et riguos circum Dampetrae fertilis hortos                                          [p. 81]

Ire, vel aerii montem lustrare Medoni,

Coniunctum villaeque nemus, caeloque minanteis

Pyramides, excisaque rupibus antra cavatis,

Diis gratam patriis sedem Romaque profectis,

Et spatia in medio congestae ingentia terrae,

Aequatosque solo tumulos, et plana locorum,

Unde tibi pulchram longe prospectus in urbem,

Unde Vicennarum saltus regumque sepulchra

Despicis et pingues, quos Sequana perfluit, agros ;

Haec tua regna tibi concessu regis obire

Quando licet, curis animum laxare memento,

Quae iuveni spargunt albos per tempora canos,

Turpibus et rugis deformant frontis honorem

Ante annos atque ante diem. Cape gaudia ruris

Cum Nymphis genioque loci, cum paupere v atum

Musarumque sacro conventu ; disce minora

Velle sequi, parvaque humilique remissus in re

Ludere, nec semper cum regibus esse beatis.

Quondam etiam superi caelo petiere relicto

Congressus hominum, nec vilis tecta coloni

Despexere, lutoque domos et arundine structas.

Tu quoque fastum animo tantisper et excute reges

Magnificos, atque haec nobiscum oblivia pota.

 

 

II, 5

 

Ad Petr. Montaureum, magni concilii R. senatorem, elegantissimum poetam et mathematicum praestantissimum

 

Ultima quae nobis a te longissima venit                                               [fol. 24 ro]

Scripta novo quodam pingentis epistola more,

Expressam referens hortique domusque figuram,

Cumque suis notulis ne falleret inscius error,

Ultima (namque apicem ex illo mihi tempore nullum ;

Saltem mandares alio scribente salutem),

Illa mihi studio maioreque condita cura,

Visa est cum legerem. Sed enim tum quaerere causam

Neglexi imprudens ; nunc te cessante requiro.

Ergo talis erat tantoque subacta labore,

Quod postrema foret, tibique allatura supremum

Scribendi finem : decidere nempe volebas

Mecum in perpetuum. Tanti non emptio nobis

Ista fuit, tamen inprimis ut grata fuisset.

An vero spreta quod conditione reliqui

Forte doles ? At eras cupidus, non author emendi.

Ex illo te nempe die divina Mathesis

Coepit, et incurvos circum versatilis orbes

Circinus, ac picto conflati ex aere cylindri.

Quidquid id est, quaecunque fuit tibi causa silendi,

Non impune feres. Nam cur ego te sine vivam,

Vel sine me patiar te vivere ? Cur vel utrique

Nostrum non liceat, longis ut quando locorum

Distrahimur spatiis, concesso hoc munere saltem

Usurpemus amicitiae sanctissima iura ?

Quam violare nefas quoniam non esse putasti,

Bellum, ni resipis, tibi non leve nuncio bellum.

Musa, mihi stimulos et spicula saeva ministra,

Hunc quibus ulciscar, vel longa silentia cogam

Rumpere, nam te utriusque potentem fecit Apollo,                          [fol. 24 vo]

Nec poterit mortale deos exsurgere contra

Ingenium ; sed enim tentare levissima praestat.

Ergo quieturum, stimulos quum senserit acres,

Sperasti, quin dente ferox et calce repugnet ?

Non ego, qui vires pridem ingeniumque poetae

Novi ; non maledicta feret, non ille diu se

In nos quin regerat totidem vel plura tenebit.

Sudabit, poscet calamos tabulasque resumet.

Tum mihi nota manus quanto se pondere libret !

Saepe audita etiam resonantis fulmina linguae,

Et vereor. Sed enim plagis et vulnere figi

Cum sonitu malo, tacita quam morte perire.

Musa, Syracusii sapientis stringere magnum

Aude discipulum, qui postquam transfuga nostris

Praesidiis abiit, formas radiumque secutus

(Pulvereas formas et vanae insomnia gentis),

Ex hilari tristis mutusque repente diserto,

Ex facili comique ferox, et durus amico

Factus, inurbanum vitae genus atque severum

Delegit, reliquis odiosum et inutile, soli

Iucundum artifici, neque enim de nomine pugno,

Dum sint quos etiam delectent atra venena.

Quis mihi te paucis mutavit, amice, diebus ?

Unde furor subito novus hic ? An Gorgone visa

In lapidem conversus abisti ? An tristia Circe

Pocula lethiferis e Ponto miscuit herbis ?

Imprudente tua facinus contingere tantum

Penelope potuit, quae semper et omnibus horis

Fida tuae custosque domi, custosque salutis

Assidet ? Ergo mali tu fons et origo fuisti

Tu tibi, praeterea nemo culpabilis author ?

Quid retices ? Aliud potius quidvis agis ? Illud                                      [fol. 25 ro]

Nimirum est, vestro quod contigit ante magistro,

Qui nimis intentus studiis, non sensit ab hoste

Captam, quam toties frustra servaverat urbem.

Huic tanti casus ignaro miles ademit

Romanus vitam, sua contemni ratus arma,

Indignumque putans victis non esse timori.

Quod si tu nostrae minus audis iurgia Musae,

At vocem moneoque et verba attendere legum ;

Poena mathematicas quae sit tractantibus artes,

Quam gravis et quam dura tenes, quam scripta severe.

Huic te subiiciam, quanvis te subtrahis astu

Nominis ambigui ; sed magno iudice vincam,

Qui nunc iudiciis et vestra regnat in urbe.

Nam quis grammaticis locus ad subsellia ? Non si

Aut pedibus valeas quantum formosus Achilles,

Aut variis homines possis eludere formis,

Et cineres oculis densamque offundere nubem,

“ Non tamen effugias. Vis est adamantina legum

“ Praelongaeque manus, et inevitabile robur.

Quare si veterique ac fido credis amico,

Si sapis, istas mitte suo cum pulvere nugas,

Istos lucifugas, elingues linque magistros,

Nulla quibus privata satis vel publica nota

Officia, et populis ius redde, quod ante solebas ;

Mi veneres minio pictas tuaque aurea scripta

Quae mihi lecta placent mage scriptis omnibus una.

Sic animum quoque reddideris, qui pene recessit

Dum nihil absenti iamdudum scribis amico.

Quod monitis si forte meis parere recusas,

Exspectaque truces plenosque doloris iambos,

Quos mea me primum rabies tentare docebit.                                    [fol. 25 vo]

Verum tu monitis praebe melioribus aurem,

Et placidae paci postponere bella memento.

 

 

 

II, 6

 

Ad Iacob. Fabrum litium execratio

 

O rabidae lites, et iurgia saeva reorum !                                [fol. 56 ro]

O furiis Ereboque satae, mortalia semper

Continuo dirae laniatu corda secantes !

Queis neque deterius potuit, neque tristius ullum

Iuppiter iratus terris immittere monstrum.

Quae lassis requiem membris somnumque negatis,

Omnia quae pravo naturae vincula more

Solvitis, et iunctas aeterno foedere dextras

Cogitis adversis concurrere cominus hastis.

Quae firmum nihil esse, ratum nihil esse iubetis.

Quae regum comites, ultroque impellitis ipsos

Nescio qua turpi reges dulcedine captos

Currere in hoc stadio, nec honesta vincere pugna.

At meliora tamen succedunt ultima primis,

Et ferrum fulvo fortasse rependitis auro !

Quin aucti lachrymas, eventaque plena malorum

Tota rei manibus fundunt patrimonia plenis,

Ut ius saepe suum teneant in cespite glebae,

Arceat ut vicimus aquam, vel deprimat aedes

Altius elatas quam fundi lege licebat.

Sed neque iudicium fit de re semper et agro :

Probrum saepe levisque iniuria suscitat iras,

Damnosamque trahit longinqua in tempora litem,

Quae res cunque fuit. Victor seu victus abibis,

Nunquam adeo sperata feres; millesima nunquam

Pars tibi salva redit, nunquam millesimus assis,

Atque haec deterrere homines iactura bonorum

Debuit, et revocare foro pugnare volenteis

Presertim quum nullam habeat victoria laudem.

Quid quod multa ferunt servis indigna, suique

Obliti generis ! Nunc vilis ad ostia scribae

Mane sedent, illumque forum comitantur euntem,

Observant (quam longa dies !) et nocte reducunt.

Nunc ubi clauduntur manibus subsellia ferreis,

Lictores solio insignes, virgaque superbos                                           [fol. 56 vo]

Suspiciunt humiles aditumque precantur et orant,

Aut misti media certant irrumpere turba,

Exclusive nihil praeter maledicta levesque

Astantum risus, et vulnera saepe reportant.

Tantus honos palmae, tanti victoria vobis

Libertas ne sit potior ? Tu scilicet ista

Nobilitate ferox istisque parentibus ortus,

Vilibus officiis summittere libera colla

Pulchrius esse putas, ut ne videare propinquo

Aut alii cessisse tuis de iuribus ullam

Particulam ? Nota est mandataque versibus olim

Fabula cornipedis viridem qui solus ut herbam

Pasceret, impigro veritus concurrere cervo,

Fugit ad externas vires hominemque poposcit

Auxilium supplex : sed enim iam caetera nosti !

Victor eques domito renuit descendere dorso,

Nec victoris equi manibus dimisit habenas.

Quid tu ? Ne fiat res asse tibi minor uno,

Ne plus accipiat, sibi ne plus arroget alter,

Tot superinducis dominos invicte superbos

Erecto capiti, tot spurca redemptaque nummis

Mancipia, unius quia mores ferre nequisti,

Visus quod potior tibi pace teruncius alma.

At tu ne facias tua, quaeso, commoda tanti,

Neve putes adeo pulchrum civilibus armis

Vincere, ut excutias animo generosa tuorum

Facta, quibus magno vitae discrimine partos

Hos quondam titulos, atque haec insignia genti

Transmisere suae ! Tu degener arma relinques

Digna viro, potiusque stili mordacis acumen

Intendes sociis, et civibus atque propinquis,

Quam stringes gladium patriae generosus in hostem ?

“ Non ita Francorum surrexit gloria coelo!                                          [fol. 57 ro]

“ Non inclusa foro, non his exercita pubes

“ Artibus Europa atque Asia circumtulit arma !

“ Castra forum, stilus ensis erat ; secura domi pax,

“ Cum patriae bellum communiter hoste gerebant.

“ Si res est iactanda, modo iactetur honesto !

“ Aude aliquid, melior quo sit respublica, et unde

“ Immortalis honos, venturaque manet in omneis

“ Gloria venturos post secula multa nepotes.

“ Nobilitas verae se captam laudis amore

“ Praedicat ; in promptu laus est, facilisque paratu,

“ Si falsa veram scires distinguere laudem.

“ Ut vincas modicam sub avaro iudice litem,

“ Vendis agrum, vendisque paternas improbus aedes !

“ Ut patriam tuearis, equisque armisque parandis

“ Sordidus exiguum quadrantem insumere nolis ?

‘ Verum haec nec puer edidici, nec tradita matre

Accoepi, nec Aristotelis de moribus unquam

Libros, nec divina Platonis dogmata legi.

Nec teneo ingenii quae sint, quae nobilis artes

Quod cuiusque viri in patriam quodve inter amicos

Officium, quibus aut quaeratur gloria factis.

Me pater admonuit puerum, me semper adultum,

Rem facerem : bona quae delata parentibus haeres

Coepissem, quacumque via et ratione tuerer ;

Quo me defendam potius quam iudicis atque

Legum praesidio ? Quibus illum iustius armis

Extrudam laribus propriis fundoque paterno,

Hunc circumveniam, captumque in vincula ducam,

Unde queat non ipse fugax evadere Protheus ? ’

Nec vero nihil iste videtur dicere causae,

Res et divitiae cui sunt extrema bonorum,

Quanquam rem melius mature abiecerit, ut ne

Cum rebus pariter meliores perderet annos.

Istis quid facias, istis qui limina sacra                                              [fol. 57 vo]

Musarum, tripodas sacros et Apollinis aram

Attigerint, libris videas quos saepe relictis

Amplecti lites inimicaque i urgia Musis,

Iactari circum omne forum, circum omne tribunal ?

Non sic Democritus, bona qui dimittere avita

Non dubitavit, ut hoc quasi pondere membra levatus

Liberius studiis incumbere posset honestis.

Nec sacras ideo me quisquam tollere leges

Consultos legumve putet ! Cui nulla videtur

“ Publica res sine lege diu consistere posse,

“ Quae sceleri poenas, virtuti praemia ponit,

“ Quae dono concessa Deorum est, sed quotus illam

“ Quisque solet manibus hodie contingere puris ?

“ Turpia degeneres vilis contagia lucri

“ Corrumpunt animos ; magni sub fornice tecti

“ Blanda sedet meretrix simulato virginis ore.

“ Illa sed humani generis pertaesa recessit

“ Iamdudum ad superos, neque post mortalibus ullis

“ Visa ; sedet Iovis ante pedes celsumque tribunal.

“ Ludimur interea falsis, et imagine veri.

An quia de multis et magnis litibus ampli

Existunt reditus, veniunt uberrima lucra,

Moliri caussas igitur conamine toto

Expedit, atque animos incendere litis amore !

Commonstranda forum via quae rectissima ducit,

Implendi spe certa animi, litesque ferendae,

Post ut multiplices veniant cum foenore nummi !

Si fuerit nostrae lex adversaria caussae,                                        [fol. 58 ro]

Si iudex custos rigidus legisque minister,

Quaerenda est ratio, qua legem eludere possis,

Qua vafri quanvis et acuti iudicis aures

Decipias ! Sic prima solent exordia lites

Sumere, sic quoque lis deinceps ex lite resurgit,

Et forti semel una manu iugulata, cadendo

Restituit plures alias, mirabile dictu !

Angulus ille (vides) qui sese proiicit extra

Moenia lata fori, Galeoti pone tabernam,

Vendit ubi fucos unguentaque mollia nuper,

Insubrum Ligurumve senex qui venit ab oris ?

Ad quem saepe, velut scopulum, est illisa reorum

Et proiecit opes immensas naufraga puppis ;

Angulus ille dolis plenus te furta docebit

Omnia: iudicibus tenebras offundere caecis,

Extrahere in menses multos et ducere litem,

Et quae deterior modo contestata fuisset,

Quo possis pacto meliorem reddere causam.

Hinc spes et scelerata reis audacia crescit,

Hinc animos sumunt, et ferrea (Iuppiter !), ora

Appellatorum nullos metuentia casus !

Et nos saepe dolis, nos fraudibus usque favemus,

Nos leges ut praesidio mortalibus essent

Inventas ad perniciem extremumque bonorum

Vertimus exitium, nos ius disiungimus aequo.

Talia Romanis nostrisque in legibus esse

Monstra nego : commenta fori sunt ista parandis

“ Augendisque opibus. Leges aliena cavere                                         [fol. 58 vo]

“ Furta, cavere aliis potius quam fallere monstrant,

“ Dissidia et lites placida componere pace

“ Et puras servare manus, et parcere sumptu,

“ Nullam ex dissidiis alienis cogere praedam,

“ Commissos curare greges, et commoda plebis,

“  Quae lites minuunt, concordia saepius auget :

“ Nimirum scopus hic, legumque est ultima finis.

 

 

II, 7

 

Ad Franciscum Olivarium, Franciae Cancellarium, de causa Merindolii Lutetiae acta in Senatu

 

Quid Romana bonus, quid Graeca per oppida rhetor                         [p. 89]

Eloquio potuit, quo non traducere plebis

Nutantes animos, quas non aut vincere causas,

Haec facile ostendit magnis agitata clientum

Et patronorum clamoribus ardua causa,

Non de re, non de repetundis denique nummis,                   [p. 90]

Sed de vi potius, de caede, stuproque pudicis

Matribus oblato, et vinctis sine crimine caesis.

Nam longam historiam pulcro simul ordine coepit

Albricius recitare, viros et morte peremtos

Indigna, raptasque soluto crine puellas,

Et late miseris subiecta incendia vicis,

O qui tum gemitus, o quae suspiria ab imis

Exaudita fere gradibus portisque Palati !

Omnes exquisita reis et summa precari

Supplicia, indignis qui lucis honore fruantur.

Ipse etiam Praetor vultu satis esse probatum

Significans, solio iam iamque exurgere visus,

Et socios quae sit sententia poscere velle.

Dicendi finem vix fecerat ille, Robertus

Occupat. Indignari omnes quod surgere contra

Audeat, admirari etiam quid dicere possit.

Incipit ille tamen verbis quae pectora quanvis

Flectere dura queant. Sic paucis perficit horis,

Ut modo quos damnare patique extrema iubebant,

Mutatis hodie cupiant dimittere votis.

“Sed leviter mala nos pungunt aliena, simulque

“Obiecta tristi specie nascuntur, et ortae

“Arescunt lacrymae. Dubios inquirere cesso

Litis in eventus obscuraque solvere fata.

Di faciant ne plus valeat facundia vero,

Et praeiudiciis ne causa prematur iniquis !

Quem tacita Caesar damnaverat ante tabella,

Certus proposito nunquam deflectere, iudex

Sedit in hunc facile a caris persuasus amicis.

Orabat Cicero. Clam se prius insinuare,

Inde omnes versare dolos, mox promere tela,

Et iactare faces, et scalas addere muro.

Quid quaeris ? Paulatim hominis deferbuit ira,

Mutavitque animos, mutavit saepe colorem,                                      [p. 91]

Denique profudit lacrymas hostique pepercit.

“Tantum Suada potest hominum dea cordibus imis !

“Sed magis illius vires et robora sentit

“Ingenium, teretesque dedit cui Iuppiter aures,

“Pictorem ut pictura magis, versusque poetam

“Oblectat, numeri numeros vocesque tenentem.

“Nam cuiusque operis quae sunt vulgaria forsan

“Quisque notat ; perfecta vident abstrusaque soli

“Artifices. Magnum sic Rhetor Rhetora cepit.

Ergo forum mutum esse iubes, elingue, vel infans,

Patroni vitare dolos et habere disertis

Perpetuo clausas, Sirenum ut cantibus, aures,

Et revocas Martis nos ad solennia pagi.

Non ego, sed morem servare, modumque tenere

Praecipio, ne res sermonem et verba requirat,

Neu faciat verbosa viris facundia fucum,

Et lingua melior perruptis legibus aequum

Opprimat, immeritumque reportet ab hoste triumphum.

O si iudicio, non casu et sorte legantur

Moribus atque aetate graves, rerumque periti,

Qui leges et iura diu magnoque labore

Cognita describant populis, legumque ministri

Quod cuiusque suum est tribuant, nec amore nec ira

Impulsi, nec spe nummos de lite ferendi,

Nae frustra conentur eis dare verba patroni.

Sed privata bonas corrumpunt commoda mentes,

Divitias Croesi paucis praecurrimus annis,

Ne mors nos intercipiat, ne vela retrorsum

Ventus agat veriti. Tamen haec quis deinde fruenda

Accipiet ? Tu non, tibi qui praecidis et usum,

Et spem, quae potuit miserum te sola iuvare.

Pascimus interea multorum corpora, multos

Hoc est nempe lupos, aut multas pascere vulpes.

At pulchrum valde est et magno principe dignum,                       [p. 92]

Regales ornare epulas, trahere agmina secum

Maxima servorum ; pulchrum, si constet honestis

Turba viris. Agedum, demptis circumspice paucis,

Qui reliquus te prosequitur comitatus euntem

Turpis, iners, indoctus, egens, simulator, avarus.

Quae quoniam neque sunt obnoxia legibus ullis,

Et neque lictorem metuunt, neque iudicis iras,

Crimina, nec suasu possunt verbisque refelli,

Emendare tuum est. Si nil tua iussa valebunt,

Ignavos coges alio concedere fucos,

Et niveo contentus eris grege, tres memor olim

Praetori comites non amplius isse Catoni.

 

 

 

II, 8

 

Ad Margaritam regis sororem

 

En toties nova cura subit tibi pectus honestum,                                 [fol. A ii ro ]

Regia virgo, subit veteris nova cura clientis,

Excipiunt alios aliique subinde labores.

Cura mei non digna tuo, non virginis ortae

Regibus ingenio, regis non digna sorore.

Et quid enim damni Respublica fecerit, aut tu,

Ignotum mihi perpetua si nocte prematur

Nomen, et hic noster consistat cursus honorum ?

Quanquam non obscura nimis sunt tempora nostrae

Prima iuventutis vitaeque haud poenitet actae,

Forsitan et veniens fuerit nec inutilis aetas,

Non tamen est nobis tanti decus aut honor ullus,

Ut gravis usque tibi vel debeat esse molestus.

Et pudet in nostra tantum te ponere caussa

Temporis et studii, tantum cepisse laborem,

Pergere continuo benefacta recentia primis

Accumulare, novoque tibi me obstringere nexu.

Quinetiam ambitione mala peccare, nimisque

Gnaviter et cupide prensans offendere possim.

“ Nec cogi precibusve adigi vult summa potestas,

“ Nec se pulsari patitur, mala nomina tanquam                                  [fol. A ii vo]

“ Creditor appellet strictoque reposcat avarus

“ Iudicio. Semper nec largitoribus idem

“ Est animus, non mens eadem, non una voluntas.

“ Regibus et mos est regumque vetustus amicis,

“ In sublime suos nullo discrimine primum

“ Tollere, divitiis opibusque explere beatos ;

“ Inde subit satias cum nil superaddere possunt.

Saepe vel indignos tot honoribus aut male gratos

Provexisse piget, serumque haud tempore sumunt

Consilium, aut mores, quos prima aetate probabant,

Incipiunt odisse senes, et protinus ipsos

Quos habuere duces olim scelerumque ministros,

Ulciscique deinde viros fit ludus et alto

Exturbare gradu ; sequitur gravis ecce ruina,

Horrendumque malis intentat visa pavorem.

Ut taceam peregrina, domo producere possum

Nomina non ignota virum, quos Gallia valde est

Altius evectos prius admirata, iacenteis

Non minus afflictosque solo mirata subinde est.

Id vero visum merito cecidisse quibusdam,

Pro quo Fortunam nescissent ferre secundam.

Tristis et aspectu miserabilis usque bonorum

Casus erat, tum siqui aut nullo crimine certo

Conciderant, aut caussa minus cum nota fuisset.

Nam cui sunt hominum satis explorata deorum

Consilia ? Aut quaenam superis sit caussa premendi

Huius et illius tollendi ? Nostra vagatur

In tenebris, nec caeca potest mens cernere verum.                          [fol. A iii r o ]

Saepe bonos dictis aut suspitione maligna

Insonteis premimus, culpandos saepe tuemur.

Sive tamen dignas meriti pro crimine poenas

Legibus exolvunt, iniusta sive gravantur

Invidia, levitate bonorum sive datoris,

Tam foedi rerum eventus, tam tristia debent

Torpenteis nobis animos exempla movere,

Sollicitos etiamque futuri et reddere cautos.

Sunt et apiscendis in honoribus atque gerendis,

Sunt quaedam praecepta, quibus ratione docemur

Laetari modice partis, modiceque dolere

Amissis, cupido communem poscere curam

Non animo ; rursus nec detrectare laborem

Militiae aut alium, patriae si postulat usus.

Imprimis moneo, vires examinet ante

Quisque suas tacitus, ne quem minus aptus et impar

Delatum capiat, neu sponte invadat honorem.

Si valet ingenio, confidit et arte regendi

Utiliter populos, patriae si fervet amore,

Cur operam praebere suis, cur ferre recuset

Civibus acer opem ? Quin et bonus offerat ultro,

Si melius rem authore geri se posse putabit.

Ut si quando atra cum tempestate coorta

Forte regat navem rudis ignarusque magister,

Iactatamque mari scopulis illidere tendat

Nescius, huic tu cum possis occurrere damno

Exspectes, dum te socii comitesque requirant

Auxilium, et dubites clavum extorquere sedenti ?                              [fol. A iii vo]

Armatus vel cum succedat moenibus hostis,

Praefectusque loci fugiat statione relicta,

Non hunc tu retrahas obtorto ad moenia collo,

Arma vel indigno eripias, tibi strenuus aptes,

Privataque manu patriam tutere salutem ?

Ille decus laudemque tulit, qui tempore lectum

Non opportuno, terror cum maximus esset

Persarum belli, tantum civilibus aptum

Praetorem studiis, nullo castrensis at usu

Militiae, ignavumque ducem submovit honore,

Persuasum multo prius ut decederet auro,

Imperiumque sibi fortissimus ipse recepit,

Quo patriam et pulchras victor servavit Athenas.

Nec minor illa fuit Thebani gloria civis,

Qui successorem castris exclusit et ultra

Legitimum tempus vetitos produxit honores,

Exemplo fortasse malo, si prava nepotum

Mens animusque foret ; sed tum reverentia legum,

Iudiciique metus patriae concessit amori.

Imposuit bello finem, Danaumque per urbes

Constituit dominas victa Lacedaemone Thebas.

Ergo recusandus labor ullus honosque gerenti

Rem bene praestantique viro non esse videtur.

Est tamen, est aliquis tibi suffragator honoris

Relligione fideque excellens ante legendus,

Cui velut innixus firmo consurgere trunco

Possis, atque leves omneis contemnere ventos.

Bellum est namque viris et crescere rebus honestis.                          [fol. A iiii r o ]

“ Ipse vide, quo sis animo, qua mente capessas

“ Publica. Saepe bonus petiit qui civis honorem,

“ Oblatum cepitve libens, corruptus adepto est.

“ Sit via plana licet facilisque adscensus in altum,

“ Difficile in summo pedibus consistere rectis.

“ Lubricus et partem locus est proclivis in omnem ;

“ Caligant in luce oculi nec ferre nitorem

“ Aut solis possunt radios ; magis optima quaeque

“ Ingenia esse solent obnoxia casibus istis.

“ Ut paulum se sustineant, post illa videbis

“ Alterius cadere impulsu ferrique deorsum.

“ Praeterea studium nulli satis, aut sua constat

“ Conditio : nunc his animus, nunc ducitur illis.

“ Semper et ulterius vani splendoris amore

“ Progreditur, semperque novas festinat ad artes.

“ Ante senex perfusa videt sua tempora canis

“ Supremumque instare diem, quam lassus eundi

“ Tandem fixa loco vestigia ponat in uno,

“ Quam secum statuat cuinam sese applicet arti.

“ Ut qui Daedalei conclusus carceris intra

“  Ancipites flexus indeprensosque viarum,

“ Hoc dubius modo carpit iter, modo nescius illud ;

“ Cumque diu multos errans confecerit orbes,

“ Huc sese referet, primum discesserat unde.

“ Tanquam aut Callipides, qui crura pedesque movendo

“ Assidue, nunquam tamen est procedere visus.

Talis homo plerumque solet traducere vitam

Irrequietus, inops rerum quibus intus abundat,                                   [fol. A iiii vo]

Et posita ante oculos conquirens trans mare longe.

Erroris qui forte modum si fecerit usquam,

Atque habitare domi volet ambitione relicta,

At vicinus ei lites et bella movebit,

Et neque longa sinet cum dulcibus otia natis

Carpere. Sic nostra aut aliena peste gravamur.

“  Invidiae flamma est nulla vitabilis arte,

“ Nullis consiliis. Tantum illud, ne quid et ante,

“ Et post delatos ne quid peccemus honores,

“  Poscendum a superis, et nos pro parte virili

“ Nos toti debemus in hanc incumbere curam,

“ Praecipue nobis animos ne gratia turbet,

“ Alteriusve odium, ne verba minaeque potentum,

“ Neve preces, ne turpis avaro in iudice quaestus.

“ Quae mala iam multas verterunt funditus urbes,

“ Et vertent alias, nisi quis Deus exigit istos

“ Urbe foroque lupos, et pacem reddit ovili.

“  Sic facile eventus rerum quoscumque feremus,

“ Si pravi nullius erit mens conscia facti,

“  Si nostro neque partus erit neque perditus ullo

“ Dulcis honos vitio, si recte gessimus illum.

Quominus ista mihi dudum promissa, laboro

Ut tandem veniant, et quae tu debita dicis.

Caetera nec vereor, tua ne levis acta retractes,

Aut nostri pertaesa vetes me longius ire,

Deiiciasve gradu, quo me paulo ante locasti.

Nota mihi tua summa fides, prudentia multis

Nota mihi rebus, nota est constantia morum.                                    [fol. B i ro]

Nemo tuas unquam verbis fallacibus aures

Delator, nemo simulatus cepit amicus.

Libertas urbana tibi iucundior omni

Obsequio ; semper facilis venientibus ad te,

Et comis, non blanda, gravis, non dura fuisti.

Scilicet adiutrix inopum, tu sola bonorum es

Perfugium ; tua sancta domus ; tibi regia circum

Mensa frequens hominum laudatis coetibus omnem,

Quam longa est, coenam vario sermone trahentum.

In medio regina sedes velut arbitra recte

Dictorum, aut pleni moderatrix una theatri,

Audis sermones, audis mala scripta poetae

Vel bona quae recitant ; et praemia dividis aequa

Omnibus, aut fratrem nunc maxima bella gerentem

Concilias potiora colentibus otia Musis.

Sic bona communi vobis delata parente,

Sic ambo tenuistis, ut in te pacis amorem

Vulgo omnes, belli studium mirentur in illo,

Et dubitent hodie ne togae plus laudis an armis,

Nobilior lauri foliis hederane corona.

Me parvum atque humilem, vix fa ma et nomine notum,

Iudicio surrexe tuo, dignumque tuarum

Esse habitum cura, longo iam tempore, rerum,

Quanti, virgo, putas, quantum mihi laudis ab illo

Accessisse die, quo me, regina, vocasti !

Nam si principibus placuisse quibuslibet, amplum et

Magnificum est. Quid ei, regis quae filia, Regis

Et soror est, quae tam reliquis et lumine mentis                                [fol. B i v o ]

Praestat et ingenii, quam luna minoribus astris ?

Hoc magnum satis usque satis, nimiumque videri

Debuit ; hoc fretus contemnere caetera possum.

 

 

II, 9

 

Ad illustriss. principem Carolum Card. Lothar.

 

Si virtus et sola viris se forma probaret,                                               [p. 98]

Non ego nunc tanto studio tantisque fatigem

Te precibus. Sed nullae unquam sine dote puellae

Sat placuere viris. Duram male docta iuventus

Pauperiem refugit, tanquam exitiabile monstrum.

“ Interea sensim fragilis dilabitur aetas,

“ Et decus eripitur formae venientibus annis.

Hi sensus non tantum adeo fecere molestum

Me tibi, verum etiam regi regisque sorori.

Quid faciam ? Coner patrios evertere mores,

Atque indotatam laribus dimittere natam ?

Nemo domum traducat ! Agrestis denique factum

Et duri genitoris erit sine dote puellam

Adservare domi, et primum consumere florem.

Hoc prohibere malum meque his exolvere curis

Tu potes. « Ipse (inquis) morientum limina serva,

Et si cui belle minus accidet, ocyus ad nos

Mitte, vel ipse veni : mea, nec tibi gratia regis

Deerit, equo dum te praevertat nemo fugaci. »

Observare iubes lectum morientis et aegri,

Illi etiamque optare malum mortemque precari.

“Ut peream potius ! Nova res insuetaque nobis.

“ Quid, centum non esse putas quibus altius haeret

“ Ambitio, quibus haec sola est in pectore cura,

“ Centum qui pedibus meliores ? Adde, priorem

“ Excludit prava quod saepe novissimus arte,                                     [p. 99]

“ lmpensaque operaque amissis ille recedit.

Et fortuna meis semper contraria rebus,

Semper iniqua fuit. Iamque est, iam tertius annus,

In quem magnanimi regis promissa trahuntur.

Ecce foro quidam veniens ocreatus in aulam,

Munera fert subito quae nec speraverat unquam.

Ac mihi tum, qui saepe alias, pudor obfuit. Ille

Turpibus assuetus lucris, nec turpe putavit

Eripere hanc devotam aliis, ut milvius, offam.

“ Difficile est sedare sitim atque explere forensem

“ Ingluviem, quam mos, quam nulla modestia, nullus

“ Sacrarum retinet legum metus. Accipe notam

Multis historiam, tibi non fortassis ; at audi.

Patrono delata hominis locupletis avaro est

Causa rei mediocris, et horis acta duabus

Accepit finem. Calido valdeque tumenti

Scutatos ter quinque reus porgebat ; at ille

Reiicit, haud tanto merces ea digna labore

Vociferans. Mittit famulum post prandia plenam

Qui nummis pateram, mandataque perferat illi,

Sumat ut ex magno, quantum videatur, acervo.

Laudat patronus mores animosque clientis,

Laudat opus paterae. Nanque illam ducta per omnem

Aurea vitis erat Bacchique iocantis imago.

Expectas etiam, seponere quid suus illi

Suaserit et quantum pudor ; auri quod fuit intus

Signati, pateramque simul capit ille nitentem,

Et vacuis servum manibus discedere iussit.

Illum afferre putas fidum potuisse clienti

Consilium, incoeptoque malae deducere causae ?

Quid si vel iudex sedeat, sumptusve regundis

Finibus interpres, communis et arbiter agri ?

Hunc iubeat lapides adducere, opinor, et illum ;

Deinde sibi solers addicat utrinque relictum.                                       [p. 100]

Has sordeis, haec monstra Erebo nigrante remissa,

Di, prohibete sacris Astreae virginis aris.

Quo mea paupertas nullis polluta rapinis,

Puras munda manus, casti fidentius audet

Ora sacerdotis vultumque subire benigni

Principis, et dotem natis, alimenta parenti

Poscere, digna bonoque ac forti praemia cive,

Accensura animos aeternae laudis amore.

 

 

II, 10

 

Ad Franc. Olivarium, Franciae Cancellarium, post secessum

 

Vicit, Olivari, tua virtus saeva minacis                                                   [p. 100]

Spicula fortunae, quae nunc contenta supremo

Deiecisse gradu, teque expoliasse superbis

Fascibus, haud invita fruentem cernit avitis

Praediolis et longa manu pineta serentem.

Prima quidem species magnarum incognita rerum

Luminibus suevit tenebras offundere nostris ;

Post, ubi rem totam propius spectavimus, esse

Vel non quanta prius, vel non tam bella videtur.

Sic abit ille malus, qui nos deceperat, error.

Te vero quo quisque magis cognoverit intus,

Hoc magis atque magis mirabitur, omnia forti

Invictoque animo quae sunt humana ferentem,

Nec fractum adversis unquam, rebusve secundis

Elatum, vultu atque animo prope semper eodem.

Illa tacebuntur studiose tempora nobis,

Te rectore quibus florentem vidimus orbem.

At postquam divina suum te rura colonum

Aspiciunt, turbaque hominum coetuque relicto,

Hae latebrae dulces atque hi placuere recessus,

Quae tua vita fuit, quibus et quantisque referta                                 [p. 101]

Deliciis, non iis quae sunt in honore per urbem,

Perque domos celsas et picta palatia regum,

Sed quibus illa deum in terris cognata propago

Oblectare animos Saturno rege solebat ?

Mane sacer primum petitur locus, inde severis

Et gravibus studiis aliquot defungeris horas,

Protinus et viridi laetus spatiaris in horto,

Aut inter pineta, tuis quae consita longe

Excurrunt manibus, vel coniferas cyparissos,

Aut sacram Phoebo laurum, platanosque revisis

Socraticas, Musisque nemus Phoeboque dicatum.

Haec eadem studia atque iidem repetuntur amores

Coenato pransoque. Sed et celebratur honestis

Semper mensa frequens (ut agro nimis urbe remoto)

Hospitibus. Nihil est coena iucundius illa.

Tum qui sermones, quam dulcia verba sequuntur !

Nemo non melior, non doctior inde recedit.

Tale genus praestans et non imitabile vitae

Dulcis, Olivari, iam multos exigis annos,

Ut qui praetereant muros et limina villae

Ante tuae exclament : « O te, Francisce, beatum !

Solus enim solus scis vivere ; caetera tanquam

Caeca per obscuram gens noctis inambulat umbram. »

Te qui non norant prius, illi tempore sortem

Optavere tuam, quasi suavior esset in aula

Victus apud reges, quam rure domique paternae,

Cum bene morigeris natis et coniuge casta.

Atque illis istud possit fortasse videri,

Qui tantum servire genuque inflectere coram

Principibus didicere, quibus tulit improba certos

Ambitio sensus et libertatis amorem.

Tu vero tu liber in aula, liber in urbe

Vixisti semper, nec res fecere secundae

Maiores animos, nec deiecere sinistrae,                                              [p. 102]

Ut vetus assiduis exercita flatibus arbos

Ventorum, manet illa tamen nec sede movetur.

Sunt alii qui perpetuo latuere, minores

Viribus atque animis, ausi contingere nunquam

Aut commune forum aut habitatas regibus aulas.

Ast alii vero, magna cum publica laude

Munera gessissent, casu hinc post forte repulsi

Continuo cecidere animis, et vivere ruri

Mortem suppliciumve sibi crudele putarunt.

Paucis vitae utrunque genus placuisse videmus ;

Pauci adeo aut scivere uti, aut voluere, duobus,

Exceptis Cyro Persarum rege, vel illis

Consulibus, curvo quos Roma vocavit aratro

Urbis ad imperium. Sed enim haec vix detulit ad nos

Fama vetus tantumque libris sunt nota legendis.

Nos vel apud regem hodie, vel in urbe foroque

Occupat ambitio, vel amor plus semper habendi.

Si revocas retrahisque domum generosus, ab ara

Idem coneris fugitivum avellere servum.

Huic ego dem veniam nullum qui possidet agrum,

Nil habet aut ruri proprium, nec curat habere.

Non invitus enim caret hoc quod nesciit unquam,

Nec res ignotas potuit sprevisse videri.

Quid facias illis, qui villas, Iuppiter, altas

Aedificant caeloque ferunt, qui iugera pinguis

Mille soli includunt levibus vivaria cervis,

Quorum non privata putes, sed regia plane

Praedia, tam latis expandunt cornua fundis?

Haec illi cum tanta frui, cum talia possint,

Nunquam animum latere inducunt abscedere regis,

Tantus amor lucri, levis est tam fumus in aula

Vendibilis, tantoque paratur gratia quaestu

Immensas ad opes. Sed enim quis credere possit

Esse homines, claris etiam maioribus ortos,                                       [p. 103]

Usque adeo viles animi, ut tam pulchra deorum

Munera, terrarumque ipsius et aeris usum

Illos non pudeat tenui postponere lucro ?

Et iactant atavos, iactant praeclara suorum

Stemmata diis geniti superis, cum furta, rapinas

Admittant, et quae pudeat committere servos.

At ne prorsus inurbani videantur et omnis

Expertes rationis, in ultima tempora vitae

Haec provisa sibi veluti solatia dicunt,

Quandocunque domum se tempestatibus acti,

Aut referent ultro pertaesi regis et aulae.

Fac tamen ista cadant ut sunt praevisa, bonaque

Ad sedes venia liceat migrare paratas !

Sed canos hominum sibi quis promittere possit ?

Aut quis in effoeto et spoliato viribus olim

Corpore sensus erit, quam languidus et brevis usus ?

“ Stultum est praesentem cum possis carpere fructum,

“ In longam differre diem : mora temporis affert

“ Difficiles nodos et dura obstacula saepe.

Aut querimur fructus producere culta minores,

Ipsum incusantes hodie caelumque solumque

Ingenteisque deos : nostra est sed maxima culpa !

Ut puer inviso non riserit ante parenti,

Ignoto nec ager domino ; seges ipsa magistrum

Plus amat et manibus versari gaudet honestis.

Quam melius fundum colere atque ornare paternum,

Quanvis exiguum fuerit, quam tendere fines

Ulterius semper fundumque annectere fundo !

Divitias immensus ager nimiasque potentis

Monstrat opes domini ; bene cultus at indicat artem

Ingeniumque viri, et maiorem fructibus aequat.

Dic agedum, fructumne putas hunc esse bonorum,

Si multum late foecundi et fertilis agri

Possideas, multos habeas sub clave repostos                                     [p. 104]

Regis avi veteres aut patris imagine nummos ?

Non mage quam citharas coemat si nescius artis

Cantandi, clavoque emptas suspendat eburno ;

Vel libros habeat si nullum indoctus ad usum.

Tantalus hac dici possit ratione beatus.

Ignorare mihi quae sit tua cura videris,

Cuique rei bona tot cumules, quia nempe bonorum

Laus omnis soloque voluptas omnis in usu est.

 

 

 

II, 11

 

Ad Ioannem cardinalem Bellaium

 

Ergo tibi reditum, reditum persaepe roganti                                       [fol. 34 ro]

Fraternae fecere preces, iactataque vulgo

Morbi fama tui, et dubiae spes parva salutis.

Cuius quanta bonos omneis tum cura teneret,

Ostendere hominum plenae formidine mentes,

Et pavor, ut quisquis venisset nuncius urbe,

Totque data et promissa deorum munera templis.

Ipse etiam rex ipse tuos flevisse labores

Dicitur, et magnum vultu monstrasse dolorem.

Quae tamen ipsa tibi iamdudum cognita fama

Esse reor ; certe modo pernix missus in urbem

Nuncius ad vestras (puto) iam pervenerit aures,

Gaudia magna ferens tibi primum, deinde cohorti,

Quae longi socia exilii errorumque tuorum

Fida comes, tecum cupit in sua tecta reverti,

Tecum restitui patriis nunc sedibus optat,

Votivamque suo tabulam suspendere Mauro,

Mauro nervorum genuumque pedumque potenti.

At te (quae retinere solent clarissima saepe

Ingenia) antiquis loca deformata ruinis,

Semirutae moles et tecta minantia casum,

Non urbs, verum urbis modo nomen, et illius umbra

Quae fuit, imperium quum totius orbis habebat,

Nunc triste exemplum semper mutabilis aevi,

Te ne, quaeso (inquam), ne longius ista morentur,

Quam quo metiri spatium hoc in tempore possis.

Spectatum satis, ac plus quam fortasse necesse

Est homini rerum prudenti. Ex ungue leonem.

Littora tu Campana iube pictasque valere

Baias, et calidis currentia flumina rivis,

Tum monumenta hodie villarum incognita nobis                 [fol. 34 vo]

Et sine nominibus, Crassi ditisve Luculli,

Nunc quoque vicinis etiam despecta colonis,

Et quorum magnam potuisti cernere partem.

Quae tamen, ut nunc sunt urbis labefacta beatae

Quondam divitias et opes ostendere possunt,

Sed quas te libri melius, quam saxa docebunt.

Atque utinam pernix aliquis tibi Pegasus esset,

Impositum placidis equitem qui molliter armis

Hic in conspectu nostro brevioribus horis

Sisteret, aut humeris consutas Daedalus alas

Aptaret, liquidoque praeiret in aere cursum.

At quanquam tua sit mora nobis longa ferendo,

Et desiderium absentis producimus aegre,

Maturare tamen, non festinare memento,

Ne te (quod superi avertant) nil tale verentem

Lethifer autumnus funebribus implicet ulnis.

Abstineas etiam moneo nucibusque pirisque,

Arboribus quae poma ferunt, et dulcibus uvis.

Namque repentinae febres hic corpora vulgo

Corripiunt hominum, fluit inde iacentibus aegris

Turpiter, atque animam cum sanguine deiicit alvus.

Quae tamen (ut spero) veniens contagia frigus

Auferet, et coeli Borea spirante reducet

Temperiem clarosque dies noctesque serenas.

Si nondum vires et pristina robora sentis,

Aut lectica viae mulis gestata laborem

Succussusque graves, aut navis operta levabit.

Protinus attigeris quam parvi flumina Reni,

Inde per effusas illo stagnante paludes

Eridanum Venetique sinus maria alta subibis,

Et multis late dominantem gentibus urbem

Europaque Asiaque, et vasti gurgite ponti.

Hic triduum pones, dum lustras omnia circum                                    [fol. 35 ro]

Urbis templa, domos, et publica tecta, forumque

Marci, et marmoreas Donati principis aedes,

Artifices liquidi (visu mirabile) vitri,

Necnon sexcentis instructum navibus omnique

Armorum genere et pictis navale carinis,

Centauro imprimis magni vectrice senatus.

Caetera sunt illo quae formosissima tractu

Oppida te poterunt non multos usque morari,

Quamvis multa, dies, nisi lenis devia Minci

Stagna lubet patriumque solum spectare Maronis,

Arcem et turrigerae fastigia celsa Cremonae,

Et deserta viris Pompeiae moenia laudis.

Haec te digressum Troiani Antenoris urbe

Ad laevam excipient sublimibus oppida muris.

Sed Vicentini colles et nigra placebunt

Vina magis, morusque per omnes plurima campos,

Nobilis antiquo necnon Verona theatro,

Armorumque potens et duri Brixia ferri,

Quaeque aliae recta occurrunt venientibus urbes.

Hinc Mediolanum, Vercellas, condita Gallis

Oppida praeteriens, positum in radicibus ipsis

Taurinum venies, ubi laetus magna videbis

Clarorum monumenta ducum, celebrata colonis

Aeque ac militibus defuncti nomina fratris,

Quem mors ante diem properato funere mersit.

Hic aliquot poteris tuto requiescere noctes,

Dum soleae pedibus clavique aptantur equorum.

Namque ut scis, tibi ludus erit percurrere plana

Italiae, quantumque iacet latus inter utrumque,

In medio campi circum spatiantibus undis,

Quum sint egregiae dextra laevaque tot urbes,

Flumina tot pulchros subter labentia muros.

Adde lacus mensis obsonia larga ferentes,

Magnorumque onerum patienteis aequoris instar,                            [fol. 35 vo]

Hos circum densa vestitas arbore ripas,

Lauroque et myrto, et pomis quae Media misit.

Quae vero species agrorum, et quanta voluptas

Aspicere implexas contortis vitibus ulmos

Distantes paribus spatiis atque ordine certo,

Et medias inter segetes ; quae verius hortos

Uniusque hominis pomaria dicere possis.

Tantum seu Poenina paras, seu Graia redire

Per iuga, seu libuit per Coctia, nullus euntem

lmpediat casus, coeli vis nulla fatiget,

Ne glacies digitos, faciem ne frigus adurat,

Ne ventis adpulsa furentibus obruat ora

Conspectumque viae nix tollat equisque virisque,

Ut te post multos reducem tua patria menses

Accipiat laetis oculis et fronte serena,

Accipiat qui nunc patriae moderatur habenas

Erricus, pulsis rediens modo victor ab Anglis.

Interea totum Phoebe lustraverit orbem

Dum regi exponis longo res ordine gestas,

Quique status rerum praesens, qui deinde futurus,

Et quid consilii, quid opis res Itala poscat.

Ne tamen ausculta blandis sermonibus aulae,

Nec tua lethaeo perfundat tempora somno

Ambitio fallax, et honorum caeca cupido.

Sed fuge maturus Sirenum saxa, priusquam

Invidia flagres, quae regum semper amicos

Virtutemque petit sublimi in sede locatam.

Non obscura sequor, tibi nec modo cognita primum :

Te multis fortuna modis exercuit ante,

Te capitis fecere tui discrimina cautum,

Et toties vario transmissa pericula casu.

Non iter ignotumve pererras littus ; eosdem

Ad scopulos haerere iterumque offendere turpe est.

Sed me stultus amor, me longius ire monendo                                   [fol. 36 ro]

lmpulit immemorem tua sit prudentia quanta.

Tu tamen hanc nimio veniam dabis aequus amori,

Teque domum referes, quo te venisse propinquis

Laetentur pagis, laetentur et urbibus omnes.

Quas, ubi fama tui reditus vulgata per agros

Circum omnes fuerit, credis mox affore turbas,

Quos et concursus hominum regionibus illis

Undique visendi studio ! Se quisque beatum

Crediderit, tua si conceditur ora tueri,

Si manibus summam dabitur contingere vestem,

Si premere et quae tu vestigia presseris ante.

Quid quum supplicibus fueris bona verba precatus

Intendens oculos et sanctam ad sidera dextram ?

Procumbent omnes velut aras ante deorum.

Iam neque mortales tangunt ea gaudia solos :

Ipsae etiam pecudes et bruta carentia sensu,

Ipsa mihi tellus ridereque prata videntur,

Et super aucta suas effundi flumina ripas.

Sed propera, si vis extremos cernere ludos,

Quos tibi pro reditu foelici rustica pubes

Laeta facit. Vidi nihil ipse iocosius unquam.

Namque, ut praeteream scenam vilemque paratum,

Et longos Erebi dentes inhiantis apertis

Faucibus et mandentis adhuc spirantia membra,

Quae possint Fabio risumque movere Catoni,

Mira fuit persona gerentis cornua fronte

Luciferi, picti faciem carbonibus atris,

Volventis longae sinuosa volumina caudae ;

Qui procul ignivomo quoties emisit ab orco

Horrificum clamorem, et quo nemus omne propinquum

Insonuit, versaeque steterunt fluminis undae,

Omnibus it subito gelidus per tempora sudor,

Et metus effractis erumpat ut ille cathenis                                          [fol. 36 vo]

Continuoque domus Plutonia tota sequatur.

Parte alia posita videas in sede tyrannum

Addi vincla reis et verbera saeva iubentem,

Carnifices nudis quatientes flagra lacertis,

Haud fictos gemitus toto reddente theatro.

Caetera quae fiunt vel praesens ipse videbis,

Vel referent alii quum veneris. Interea tu

Adde gradum, pleni dum sicco pulvere campi,

Dum facilisque et plana via est, corrupta nec hymbri.

Iamque adeo iam tristis hiems abscondere soles

Incipit, et pluviis obnubilat aera ventis.

Sed provisa tibi lignorum copia magna est,

Quam modo Campanis advexit Matrona sylvis.

Tu ne ideo conversa feras vestigia retro,

Namque suas habet hic veneres locus omnibus anni

Temporibus, suaque est hiberno gratia coelo.

Haud facile in terris alia regione locorum

Tot simul invenias et commoda tanta, quot uno

Et quam multa loco tibi sese uberrima fundent.

Hic securus eris, quae procreat aula, malorum,

Vitabis maledicta hominum linguasque nocentes.

Vitabis duplex studium geminumque laborem

Mane salutandi, seu reddis laetus amicis,

Seu capis invitus quos detulit alter honores.

Hic aliis quae multa locis cogare tueri,

Nulla tibi stomachum prorsus conspecta movebunt,

Nil dirum, nil triste tuas referetur ad aures.

Et quoniam sylvaeque placent tacitique recessus,

Nec tamen humano convictu durus abhorres,

Hic utrumque locus dederit, sic urbe remotus

Ut quoties libeat possis cum civibus una

Esse tuis spatio unius non amplius horae,

Seu veniunt ad te, seu tu contendis ad illos.                                        [fol. 37 ro]

Hic melius sacra nemorum spatiabere in umbra,

Mollibus in pratis, viridisque in margine ripae ;

Hic versus facies Musis et Apolline dignos.

Vives ipse tibi, incipies aut vivere primum,

Regibus Assyriis foelicior, et bona carpes

Hortorum nemorumque et ruris opima beati ;

Qua rex cunque die, quoquo vocet, ire paratus,

Semper ut exspectat qui signum ad prelia miles.

Hic quibus ipse voles, et quando, frueris amicis,

Me simul atque aliis, me plus tamen omnibus uno.

 

 

II, 12

 

Ad P. Crassinum, doctissimum senatorem

 

Quicquid ubique latet nummorum, quicquid ubique est                    [p. 110]

Argenti, quicquid gemmarum, quidquid et auri,

Nobis eripiunt crudelis tempora belli.

Materia sic flagitii luxusque remota,

Ponimus inviti quod erat virtutis amore

Ponendum multo prius et ratione magistra.

At cum fortis agros miles populatur et urbem

Castra movet propius, quae tum trepidatio matrum !

Lymphatae cursant circum delubra frequentes,

Atque deos poscunt irataque numina pacem.

I psae quin etiam tumidae successibus ante,

Incipiunt reliquis uti cum civibus aequo

Iure potestates, et non contemnere sortem

Plebis, et humanos communes ducere casus,

Et donis placare deos, et poscere pacem,                                           [p. 111]

Seque etiam magnis humiles obstringere votis.

Sic metus et dubiis incerta pericula rebus

Consternunt animos quantumlibet ante superbos,

Et mortis memores faciunt cultusque deorum.

Ergo pace fuit nunquam minus utile bellum,

Plusque libidinibus prodest vis illa regendis

Quam verba et ratio, quam Cincia et Oppia leges ;

Ut fracto quem navigio fortuna redegit

Ad peram et baculum, sapere is tum denique coepit;

Cuius item fauces oppressit copia rerum,

Restrictae laxant epulaeque cibique negati ;

Et quae non aliter curari livida possunt,

Saepe reciduntur candentibus ulcera lamnis ;

Et rapido nimiam segetis depascimus igne

Luxuriem. Quod si meliores reddere nostros

Bella solent animos et relligionis amantes,

Quid tam funestis ac diris vocibus arma

Prosequimur, nobis quae saepe fuere saluti ?

Iam nostras quoties aut densa grandine nimbus

Contrivit segetes, dedit aut subversa ruinam

Facta labe domus, demersave puppis in alto est,

Extulimus quoties dilecti funus amici,

Haec accepta deis incommoda ferre solemus,

Ac nos supplicia iis meritos graviora fatentes

Subiicimus capita et grates exolvimus aequi .

Cur etiam non bella moveri numine divum,

Cur non bella geri dicas, utque optima nobis

Immitti a superis, quanvis alia esse videntur ?

Nanque deis magnae cum sint mortalia curae,

Cum nos aspiciant, cum salvos esse laborent,

Et dare quae nobis sint optima credere par est.

At bona pars hominum caecis offusa tenebris,

Multa deos iniusta rogat, contraria rebus

Multa suis, studium populi vel regis, honores,                                    [p. 112]

Divitias, et quae bona vulgus caetera ducit.

Quae cum nactus erit, subit ingens turba malorum,

Invidia, et pressis armata calumnia telis.

Tum delator atrox cum falsis testibus, illi

Iudicium capitis litemque intendit acerbam,

Corruptus iudex sedet, ambitiosus, avarus.

Quid faciat, nisi se gladio laqueove tyrannis

Eripit, et mortem deludit morte priori ?

At Deus errorem hunc hominum miseratus ab alto,

Multa forent ipsi quae perniciosa roganti

Saepe negat, quaedam tribuit nolentibus aegris,

Prima tetra quidem specie, mox laeta futura ;

Carbones ac cum rutilos flammamque micantem

Poscenti nutrix puero materve negavit,

Aut apii viridis calicem porrexit amarum,

Crudelis nimium videatur et aspera nato,

Non aliis ; quin imo si vitiosa petenti

Annuerit, merito crudelem dicere possis.

Nobis et requies et pacis nomen in ore est

Semper : eo sermone deum contundimus aures,

Scilicet ut plenis secura mente fruamur

Deliciis, ne quisve mali metus otia turbet.

Nunc mala quae nobis veniunt pacemque sequuntur

Accipe : luxuries, ingens et copia rerum ;

Adde voluptatum species, et turpia mille

Dedecora : effuso nuptae viduaeque pudore,

Et quae clausa domi melius se virgo teneret,

Intempestivis convivia circuit horis.

Ludus iners, molles alieno tempore somni ;

Hinc et adulteria, et soboles mentita parenti,

Insitus et veris alienus stirpibus haeres,

Continuo rixae innumerae, discordia, lites,

Iudicium, testis, delator, vultus avari

Iudicis, eiectique bonis sine crimine cives                                            [p. 113]

Cum probro atque ignominia sunt ; omnibus istis

Eripiunt te bella malis, nec quae mala secum

Apportant, aequanda bonis potioribus istis,

Quae neque tempestas, nec saevus ademerit hostis.

At bellum exitio multis fuit urbibus olim,

Et fuerit. Quid si nec semper inutile nobis

Exitium, et morti succumbere praestat honestae

Quam longam et turpem cum probro ducere vitam ?

 

 

II, 13

 

De Meti urbe capta

 

Ergo militibus tandem Mavortia nostris                                                [fol. a ii ro]

Concessit belli veterem Germania laudem.

Vicimus, o cives, et quae gens vincula nobis

Saeva minabatur, castris exuta relictis,

Aut turpi se prona fugae dedit, inquesepulta

Corpora per campos sociorum multa reliquit,

Aut captiva suis accepit vincula dextris.

Parva manus iunctas animis (quis credere possit ?)

Totius Europae simul uno tempore vireis

Sustinuit, fastusque superbos gentis I berae

Contudit et toties assuetum vincere regem.

Qui properans ultum sua probra recentia, pubem

Francorum oppidulo clausam speraverat armis

Posse capi, reliquum mox spe complexus inani

Imperium. Sed eo sene iam Fortuna relicto

Transiit ad iuvenem regem, seu nescia certo

Stare loco, seu laudis amans surgentis in altum.

Ergo nunc placidam regi parere Mosellam

Cernimus, et campos Lothari nomine dictos.                                      [fol. a ii vo ]

Rhenus et ipse pater victori brachia tendit,

Ascribique libens antiquis finibus optat.

Scilicet hoc fatale solum tibi, Carle, tuoque

Nuper avo, Deus has prohibet contingere terras.

Audax ille, sedens ad parvi moenia Nanci,

Et decus et vitam certamine perdidit uno.

Tu decus et partos multo sudore triumphos

Unius effudisti amens sub moenibus urbis.

Forsitan et mediis vitam positurus in agris,

Ni conversa retro vestigia, Carle, tulisses.

Ipsa duos tellus eiusdem stirpis alumnos

Belli ductores, rarum decus extulit aevi

Quemque sui, patriae quibus est data cura tuendae.

Illum Sicaniae regem, qui robore nostrum

Confidens equitum sociis adiutus et armis,

Burgundae contrivit opes ac nomina gentis.

Hic vero qui nunc Metensi fortis in agro

Fulminat, Hispanasque phalanges moenibus egit

Praecipites, turpique fuga dare terga coegit,

Militat auspiciis Errici regis. Utrique

Debita laus ; maior sed enim de Caesare victo.

Ecce autem sublimis equo, spoliisque superbus

Caesaris, ingreditur iuvenis, quem Gallica turma

Nobilium sequitur paribusque exercitus armis,

Et captas aquilas minioque rubentia regi

Signa refert. Manibus date, cives, lilia plenis,

Et lauroque apioque implexas ferte coronas.

Qualis erat nigris rediit cum victor ab Indis                                    [fol. a iii r o ]

Liber agens longum quacunque incederet agmen ;

Qualis et occiso lethali vulnere monstro

Theseus est quondam patrias invectus Athenas ;

Qualis mentiti spoliis oneratus Achilli

Priamides Phrygiam se rettulit Hector in urbem ;

Talem defensa patria Francique vetustis

Finibus imperii reducem te maximus ultro

Accipit Erricus, Respublica tota salutat,

Otiaque et vitam tibi se debere fatetur.

Vos etiam tanti socios comitesque laboris,

Vos quibus appellem post tot pulcherrima facta

Nominibus ? Quorum virtuti Graecia nullum

Par habet exemplum, Romana potentia nullum.

Non ego contulerim legionum Martia vobis

Agmina, non sacram Thebana gente cohortem,

Et quibus argento fulgentia scuta fuere.

Quis populus posthac, quae vestros natio vultus

Sustineat ? Quae gens belli se comparet arte ?

Tu vero quem tot cumulat fortuna triumphis,

Ipsa quot in parteis varias Europa secatur,

Cui decus est duplex pulso bis Caesare partum,

Disce modum servare, alieno disce periclo.

Disce cupidinibus certos praescribere fineis,

Et servatoris potius nomenque parentis

Plebis ama, quam vel domini vel regis acerbi ;

Nam fuit exitio multis hoc regibus olim

Caesaribusque ; fuit prius illud saepe saluti.

Nulla magis populis externos praelia reges                                          [fol. a iii vo]

Commendant, quam cum monstraverit exitus illos,

Nec rem principio, nec opes quaesisse, nec ulla

Imperia, obducto simulatis artibus hamo ;

Tantum sponte sua et verae virtutis amore

Ductos auxilio voluisse opibusque iuvare,

Quos vis servitio pressos aliena teneret.

“ Nec generi humano contingere gratius ullum

“ Munus libertate potest. Quo Graecia plausu,

Et qua laetitia, praeconis verba Latini

Excepit, patriis cum vivere legibus omne

Aevum, tanquam missa manu longoque soluta

Servitio iussa est ? Tanto clamore volantes

Praeter aves subito ad terram cecidisse feruntur.

Atque ea gens affecta recenti munere tanto,

Nonne fuit citius vitam positura iubente

Consule, quam nummum postquam provincia facta est ?

Quid Rhodiique aliique ? Omnes in foedere malunt

Vivere, quam dominis stipendia solvere victi.

His tanquam gradibus popularis gratia multos

Forteis saepe viros evexit ad aethera Divum

Aeternasque domos, et coeli in parte locavit.

Thesea quid memorem ? Quid sacras Herculis aras ?

Quique in morte alii numeros auxere deorum ?

Diis merito grates referendae, qui tibi mentem

Hanc dederint, levia ut malles et mitia semper

Imperia, et sancti regnares more parentis

Sedibus in patriis ; aliena vel extera non tam

Subiicere optaresque tuis accedere regnis,                                         [fol. a iiii ro]

Quam prohibere malis et certa pace tueri.

Pro quo divinos vivo sacravit honores

Parma tibi, diris ereptaque Sena tyrannis.

Et modo libertate data quae nesciit uti,

Poscit opem supplex iterum Germania, poscunt

Italiae profugis viduatae civibus urbes.

Unde tuae nova mox succrescat laurea fronti,

Et dicat soboles quondam ventura nepotum :

« Hic rex legitimus Francorum non tulit aegre

Vicinos populos in libertate manere ;

Quinetiam oppressos adiuvit milite et armis ;

Atque illi tantis merces amplissima semper

Pro meritis est visa piis in mentibus haerens

Gratia, quae magni merces est vera laboris. »

 

 

II, 14

 

Ad Henricum II

 

I felix, quo te tua, regum maxime, virtus                               [p. 117]

Et fortuna vocat, Mosam, Scaldemque Sabimque

Inter, ad extremas Batavorum littoris oras,

Ereptos priscis repetitum regibus agros.

I felix, quo te veterani militis ardor,

Quo tua mens invicta rapit, Belgamque rebellem

Conatum male se iustis subducere regnis

Coge, recusantem Gallorum antiqua subire

Imperia et dominos tectis inducere Celtas,

Quem neque bellipotens nuper Germania texit,

Nec qui perpetuo Germanos limite Rhenus

Separat a Gallis. Tantum conspecta pavorem

Omnibus Alsatum populis tua signa dedere.

Ille fuga rediens post paulo venit ad urbem

Claram olim imperiis regnatricemque Mosellae.

Unde iterum, amissa media plus parte suorum,

Fugit. At innumeras equitum peditumque cohortes

Secum iratus agens speraverat impete primo

Conscensurum urbis muros et tecta daturum

Ignibus. O falsas hominum spes absque deorum

Auxilio  ! Stetit ille suis modo viribus. At tu

Arma capis ponisque deis authoribus arma.

Tu quoties exire tibi est ad bella necesse,

Mane deum sanctas supplex procumbis ad aras ;

Votaque pro nobis, pro finibus atque salute

Concipis imperii, summissa deinde precatus

Voce deos, sic te contingat numine dextro

Incolumes socios omnemque reducere pubem.

Ergo benigna favent tibi sidera. Nullus eunteis

Ante duces primumque morari exercitus agmen,

Nulla manus potuit. Sed apertis oppida portis                                    [p. 118]

Accepere tuos. Quae (si mens recta fuisset

Hostibus) expugnare decem vix mensibus ulli

Mortales valeant. Turbatis pergite Belgis,

Dii, tales animos talemque immittere mentem.

At regina novam quae nuper struxerat urbem,

Quos super amissa gemitus, quas illa querelas

Sparsa comam et pugnis concusso pectore fundet  !

Tu vero, nostri pars maxima roboris, urge

Perculsos, Errice, et iam fugientibus insta.

En fatis promissa tibi victoria. Si nec

Stellas sustinuere minoraque lumina, solem

Non (mihi crede) ferent, non haec lectissima gentis

Robora, quae fido circunstant agmine regem.

Vinces, dum caelo tribues non invidus author

Vincendi causas. Dum quae geris omnia, magnis

Diis accepta feres. Ipsosque fatebere solos

Et pugnare deos, pugnando et vincere solos,

Teque manus illis tantum praebere ministras.

 

 

II, 15

 

Ad Margaritam regis sororem

 

Est illud quod saepe queri magnosque solemus                                  [p. 118]

Accusare deos, stultis longissima vitae

Concedi spatia et quorum nil vivere prorsus

Intersit, natos ad commoda publica cives

In medio plerumque diem finire supremum

Vitae curriculo, ferme canescere nunquam,

Ac si huius pertaesa loci, pertaesa malorum,

Quamprimum hinc alio cupiat concedere virtus,

Aut Deus invideat miseris praestantia terris

Ingenia et malit praesentibus ipse fruisci.

“ Sed quaecumque tamen causa est, non gloria nobis,                     [p. 119]

“ Non aurum, non divitiae, non celsa potestas,

“Non quae istis melior sapientia prorogat annos.

Lex et conditio moriendi est omnibus una.

Atque illi superum gaudent accumbere mensis,

Et desideriumque bonis luctumque relinquunt.

Maxima pars hominum sed enim sua commoda luget.

Nec vero audire est alias in funere voces :

« Hem quid agam ? Quo me miserum fortuna redegit ?

Ad quem confugiam tali privatus amico ?

Ille suis opibus me sustentabat egenum,

Illius ambitio mea pennis alta petebat.

Ille meas secum moriens spes abstulit omnes. »

“ Talia commemorant. At simplex nudaque virtus

“ Effertur siccis oculis, et honore sepulchri

“  Sola caret. Paucis quoniam respublica cordi :

“ Et sua posse putant salva atque integra manere

“ Eversis adeo communibus. O mala rerum

Dissidia ! O falsis imbutaque pectora nugis !

Tu, minor est si facta vel uno res tua nummo,

Exclamas totamque reples clamoribus urbem :

« Ut subversa cadat respublica funditus omnis

Relligione patrum, nihil ad me pertinet », inquis.

Non sic, non, in morte Cati, sic regia virgo,

Cuius et ingenium vivi dilexerat ante

Et vitam et mores, et dulcia verba loquentis.

Post etiam lacrymis oneravit lumine cassum,

Nec quondam exstinctum flevit magis ulla parentem

Filia, nec plures emisit ad astra querelas.

Quae tanti gemitus fuerit tantique doloris

Causa vides, et quid virgo speraret ab illo,

Quidve dolens inopis mortem lugeret amici.

Nota recensque viri virtus, quem numina caeli

Non sivere diu vestigia figere terris.

At veri luctus et honesti prodidit illa                                                      [p. 120]

Omnibus exemplum, quid amici in morte dolere,

Quas res et sapiens in damnis ponere solas,

Et quibus amissis debet communiter angi.

Pone tuas, virgo, lacrymas, suspiria tolle.

Non mors atra Catum, non impia Parca peremit.

Vivit adhuc vivetque aeternum, et, nubibus ipsis

Altior, in caelo meliores transigit annos.

Quo, Pater, o utinam tua per vestigia cursum

Dirigere, atque iisdem liceat considere tectis !

 

 

II, 16

 

Ad Lancelotum Carlum episc. Rhegiensem

 

Ibis, amice, tuo regi comes, ibis inermis                                               [p. 120]

Inter et armatos et spicula saeva ferentes,

Instructus calamo scribendis versibus apto,

Egregius vates perhibetur ut Ennius olim

Scipiadam fortem Romana in castra sequutus.

Nec cantare ducis continget facta minoris,

Cinget honoratam brevior nec laurea frontem.

Sed fuge tu gladios, moneo, fuge cautus lberi

Militis insidias ; nam tristi saepe ruina

Imbelles fortuna premit contraria belli,

Et Mars carminibus nescit mansuescere vatum.

Saepe iacet media vates ignotus arena,

Non potis ipse suo cineri superaddere carmen.

Pierides illum Nymphae flevere sub antris,

Et iuga Parnassi raucis gemuere querelis.

Nunc omnis belli studiis excita iuventus

Arma parat, galeas, et equos, tentoria, currus.

At tibi ne desit librorum magna bonorum

Copia ; neve domi, dulcis solatia vitae,

Moeoniden, Flaccum doctumve relinque Maronem.                         [p. 121]

Magna tibi veniet bello seu pace voluptas,

Magnum, crede mihi, capies solamen ab illis.

Rex Macedo nova quotidie quum bella moveret,

Illecto nunquam somnum repetebat Homero.

Et Brutus Polybi secura mente legebat

Historiam, certus discriminis usque futuri.

Et Cato Romanis cum iam diffideret armis,

Ad divina tamen confugit scripta Platonis;

Quae relegens casus cum se firmasset in omnes,

Egregia praesens vitavit morte periclum.

Iam decus hoc nobis qui regni in sede reliquit,

Nobilium pueros virtutem artesque doceri

Instituit, iunctis vis esset ut insita maior

Consiliis. Aliena movent exempla, legendo

Quae quisque in patria vivens, quae gesserit extra,

Quosque pares laudum meritis accepit honores.

Multa quoque et veterum belli praecepta gerendi

Utiliter sapiens ad nostros transferet usus.

Nonne vides quanto meliores protulit aetas

Nostra viros, ex quo mediis sapientia castris

Coepta coli studiumque librorum miscuit armis

Miles, ut insidias astutus vertat in hostem,

Ut, quoties opus est, in aperta pericula currat ?

Sunt tamen et qui non dubitent contendere vulgo

Doctrina molles animos et corpora reddi,

Indoctos, quibus ingenium est agreste ferumque,

Acrius irasci et tractare ferocius arma.

Ut quem lactantis deprensum forte leaenae

Venator catulum docuit iam tempore longo

Imperio parere manumque subire magistri,

Non possis aequare animis et viribus illi,

Quem mater pavit furtis et caede ferarum

Montibus in Libycis. Sed enim mens optima longe

Pars hominis ; qua fretus, inermi corpore cum sit               [p. 122]

Invalidoque, tamen late dominatur, et unus

Cuncta regit toto quae sunt animantia mundo,

Et viget ingenium per se sine viribus ; expers

Consilii vis mole sua ruit et male perdit

Incautos, ut aper recto in venabula cursu

Fertur et obiectum capit intra viscera ferrum,

Laevus quod poterat nullo vitare labore.

Adde quod adversis animus nec frangitur ullis

Casibus, et quanvis superato corpore, quanvis

Obstricto, tamen invictus liberque manebit.

Idcirco quoties ex una parte fuere

Vires, consilium ex alia, plerunque revicta est

Pars, quae fulta suo fidebat robore tantum.

Ast ea iuncta duo quo non pervadere possunt ?

Ut navis bene firma bono ducente magistro

Spernit et lonios fluctus et Iapyga ventum ;

Amisso rectore diu iactata per undas

Tandem illisa vadis scopulove impacta fatiscit.

Ergo dux neque fortis erit, neque miles honoris

Veri sat cupidus, cui non sit nota vetustas.

Et quibus in caelum meritis ascendere magnus

Alcides potuit ? Quae vis ea tanta, quid artis

Consiliive fuit, victrix ut Graecia parva

Exiguaque manu totum pervaderet orbem,

Quid tantum Graecus, quid tantum Barbarus hostis

Fulgentes aquilas Romana tremisceret arma ?

Quod si praesidiis sine talibus, absque magistro,

Hanc alicui mentem dederit natura vel usus,

Sponte sua prudens loca possit idonea castris

Deligere, et structas acies producere vallo,

Expugnare urbes, patriae defendere muros,

Omne ducis demum generosi munus obire,

Eximium hunc par est et amicum credere divis.

Pauci adeo potuere. Sed iidem fortius illi                              [p. 123]

Bella gerant, pulchras iunxissent Palladis artes.

Iratum viden ut faciat Martemque furentem

Maeonides, contra sedata mente Minervam ?

Ambos praestantes animis, verum tamen illum

Expertem rationis, euntem more ferarum

Ad pugnam ; huic tristes sapientia temperat iras.

Hac nostram vates expressit imagine vitam.

Doctus ab indocto tantum differre putatur,

Quantum distat homo brutis, spirantia quantum

Stipitibus duris et marmore. Dic age, formam

Tu Niobes malis, an quam mutata figuram

Accepit lapidis ? Malis immunda luto sus

Versari, ut quondam sociis evenit Ulyssi,

An proprium retinere decus formamque virilem ?

Credo illud Gryllo aut Epicuro posse probari,

Non tibi, qui vafri sensus imitaris Ulyssi,

Non mihi, Palladia qui tam delector oliva,

Ut iubeam quercus apioque valere coronas.

 

 

 

II, 17

 

Ad Salmonium Macrinum

 

Pauperies semper miseros inimica poetas                                           [p. 123]

Insequitur, nec scripta fere ullis ulla leguntur

Carmina divitibus. Nam mollis inersque voluptas

Cui non est potior scribendi visa labore ?

Hinc quoque ludibrium et contemptus nascitur artis ;

Nec tamen interea sua pauper carmina vates

Vendere, nec blandus circum strepere ostia cessat

Nobilium, et prohibere suis a faucibus atram

Obscoenamque famem. Quid enim, quid speret ab illis

Amplius ? O meritis impar sed gratia tantis  !

O nimium vili munus mercede repensum  !

Idcirco nostra sunt pauci aetate poetae.

Nam rerum despecta velit quis discere magno                                   [p. 124]

Cum sumptu studioque, vel in re ponere parva

Et tenui tantum curarum, nullus ut inde

Fructus et utilitas capiatur fine supremo ?

Quot vati periere dies ! Quot tempora et horae

Dum rudis excolitur magno conamine versus   !

Posthabuit levibus privata negotia ludis,

Publica posthabuit. Pretiosi ut deinde repertor

Thesauri quondam, properat dispergere nugas.

At quotus in populo recitanti praebuit aurem ?

Tam malus est iudex alieni quisque laboris,

Seu mala mens rectum, seu livor et impedit ira

Iudicium, seu tota magis res esse videtur

Futilis, experiente viro nec digna vel acri.

Ergo stultitiae non est mediocris in arte

Difficili magnique operis consumere primum

Aetatis florem melioraque tempora vitae,

Ut labor exhaustus nulla mercede levetur

Posteriore, senemque premant incommoda vatem,

Extrema quae sentit iners aetate senectus.

Atque illud memini puero mihi dicere patrem

Saepius, et nimia revocare cupidine versus

Scribendi ; simul innumeros monstrare poetas

Abiectos inopesque, sua nullius in urbe

Nominis. Ergo umbra nemorum Musisque valere

Iussis, ad sacras compendia maxima leges

Convertor lucemque fori. Plus hinc quoque laudis

Quam lucri tria continuo per lustra relatum,

Vel quia turpe foro quaesitas esse putavi

Divitias positamque ab avaro iudice mensam,

Vel quia naturae mala frustra pellere tentes,

Nec possit nascens ita se mutare poeta,

Ut non perpetuo miserum comitetur egestas.

 

 

 

II, 18

 

Ad Carolum Marilliacum, Archiepiscopum Viennensem, et Regis in sacro consistorio consiliarium

 

Certe ut difficile est duris assuescere rebus,                                        [p. 125]

Sic quoque difficile est assueta relinquere, quanvis

Tristia principio, quamvis sint dura ferendo.

Emollit quae longa dies, et mitigat usus.

Ne desint exempla, vides ut regia fervet

Nobilium gregibus, locupletumque aeris et auri.

Omnes hi regem assidue vel regis amicos

Et cum bruma gelu riget, et cum Sirius ardet,

Sive dies aperit, seu nox tegit horrida campos,

Per maria et terras, montesque et plana sequuntur.

Excipit agrestis domus illos paupere tecto,

Quae fuerat prius immundis habitatio porcis,

Lanigero stabulum pecori, stabulumque iuvencis.

Sternitur omne solum stipulis, ibi corpora fessi

Deponunt ; aut, cum melior fortuna, sub uno

Saepe decem videas aut plura cubilia tecto.

Iam quae sollicitat surgentem cura priusquam

Luceat, ut bene mane potentis limen amici

Ventitet, ante aliosque ferat referatque salutem ?

Inde novae rodunt intus praecordia curae,

Latrantisque malum stomachi, nec prandia certa,

Infelix cibus et dubiae spes anxia coenae.

Omnes hi laxe possint habitare, domi si

Esse velint, propria possint discumbere mensa,

Stipati famulis servorumque agmine longo,

Ad multumque diem producta stertere nocte.

At mala sustineant cum plurima, si tamen aulae

Ingressu prohibes longeque facessere cogis,

Exilium ducant patrios remeare penates.

Usque adeo magnum est paulatim assuescere rebus.                       [p. 126]

Forsitan iis constet ratio, certaeque manendi

Causae : « Splendor, honos, regum quoque gratia, nobis

Utilis, et nostris (cum postulat usus) amicis. »

Utilis in commune, vacat si cultus avara

Ambitione, vacat si nugis et sine fuco est,

Et regum monitis veracibus instruit aures.

N unc sequere, inque forum mecum descende ; videbis

Iucundum nil, suave nihil, nil denique gratum,

Nil, possis quo perpetuos lenire labores.

Saepe tibi glebae de cespite nascitur ingens

Lis cum vicino, cum affinibus atque propinquis,

Aut alia de re minima. Quid deinde sequetur ?

Deseris infelix patriam, cum coniuge, dulces

Deseris infelix natos adeundus in urbem

Praetor. Ibi tristis vultus cauponis avari,

Triste supercilium domini legesque ferendae.

Inde tibi circum vicos, atque ostia circum

Cursandum, nomen cuiusque domusque notanda.

Cognitor hisce locis habitat, curator in illis,

Iudicibus centum regio non una domusque

Omnibus incolitur ; variis e partibus urbis

Conveniunt ; non una forum via ducit. Ad illum

Ista dum properas, alia se proripit ille.

Omnibus haud certe facile est occurrere eodem

Tempore. Quod nisi tarda foro vestigia profers,

Et longe praecedis, inanis cura laborque

Sit tuus, in tanta iuvenumque senumque caterva

Quae summos vesana gradus insedit et imos.

Vestibulum, atque omnem (quam longa est) occupat aulam.

Quid, cum instas, alii ? Vel cum adversarius urget,

Qui labor et sudor, quae sollicitudo parandis

Omnibus ad pugnam dubia de lite futuram ?

Quid cum praeco reos citat, aut cum sedibus omneis

Surrexere suis, et facto fine loquendi                                                   [p. 127]

Contulerint capita ? O qui tum, luppiter, aestus,

Qui timor est animis, trepidatio quanta reorum !

Cum vero Praetor pronuntiat, en tibi fulmen,

Condit se media in turba miser usque pudore

Et damno affectus, malefidaque septa reliquit.

Vincere sed pulchrum est, siquidem victoria finem

Adferat aerumnis. Quid enim si vincis, eritque

Cum vetulo nebulone tibi res ? Continuo lis

Excipiet litem nova, deteriorque priore.

Provocat, appellat, Praetoris cognitionem

Postulat ; arguitur vel denique iudicis error.

Commutat faciem, vertit se in mille figuras,

Frustrandoque diu victorem eludit inanem.

Nam male divitiis infirma repugnat egestas,

Et veteratorum technis inscitia iuris.

Accedit curis animi iactura bonorum ;

Innumeri medio pascendi tempore corvi,

Victus cum victore simul spoliatus uterque,

Tota Palatinis cedunt patrimonia fiscis.

Hic finis liteis et amantis iurgia : nudus

Exeat ut plena quo venerat ante crumena.

Ergo qui fieri dicemus, ut attigit urbem

Qui semel, inque foro liteis intendit acerbas,

Non magis inde abigi quam musca a dulcibus uvis

Possit, vel tepidae canis a nidore culinae ?

Nemo suum iactat, nisi spe meliore tenetur,

Et maiore putat pensare incommoda lucro.

Haec ratio merceis oriente in sole petendi,

Trans maria et pontum magno discrimine vitae.

Haec quoque militibus nostris, quos sola cupido

Maioris praedae, non gloria, ducit in hostem.

Hi possint aliquid forsan sperare priusquam

Decernat Praetor ; post desperatio sola

Restitit. At vero (dictu mirabile) caecis                                                 [p. 128]

Mentibus irrepit minime sperata voluptas.

Vidi ego permultas et bello et pace coronas

Ante quidem meritum, sic primo absistere cursu

Oblitum tanti decoris, quasi natus in illis

Sordibus, et semper sub regibus ante fuisset

Marmoreas cernis quos supra stare columnas ;

Atque alii fractis media ad subsellia rebus

Dant aliis operas alienaque munera curant.

Ergo est nescio quid tectum penitusque retrusum

Omnibus in studiis, quod nos alit atque retentat.

In summa studium in primis tibi delige et artem,

Quamque viam insistas toto post tempore vitae,

Herculis exemplo quondam meliora sequuti.

Nam retro post ferre pedem conabere frustra,

Et consueta diu non a equa mente relinques.

 

 

II, 19

 

Ad illustrissimum principem Carolum Cardinalem Lotharingum in P. Ronsardi commendationem

 

Quam facile in multis antiqui norat Homeri                                         [p. 128]

Carmen Aristarchus, missum simul ore fuisset,

Tam cito cognosces, ac nullo pene labore

Cuius et hoc sit vatis opus. Nempe illius omneis

Qui veteres unus scribendi laude poetas

Aequavit, dubiamque facit tibi, Mantua, palmam.

Aspice, quam se tollit humo, quamque arduus altum

Fert caelo caput, et clara inter sidera condit ;

Quos, ubi saeva canit magnorum praelia regum,

Dat sonitus ; quae verba ruit, vel fulminis instar,

Vel torrentis aquae ; quantas e divite vena

Fundit opes ; quam mox fertur sedatus et ore

Composito memorat iucundae tempora pacis,                                  [p. 129]

Et quibus auxiliis, quo sit respublica more,

Gesta domi, laudemque togae fulgentibus armis

Comparat, et pulchris linguae mel suave triumphis.

Iamque tui dotes animi quam sedulus omneis

Exequitur, quaeque hoc bissenos rege per annos

Gesseris, incipiens a primo flore iuventae ;

Ut nunc implicitum bellis, quae maxima nostrum

Circunstant regem, necdum satis unde tuentem

Solvere militibus stipendia possit avaris,

Expedias, lingua varios et moribus, absque

Seditione regas eadem intra castra maniplos.

Sic velut in tabula non (Carole) pictus Apellis

Parrhasiive manu es, sed nobilis arte poetae,

Et calamo vatum nulli cedente priorum,

Ut quoties haerebis imagine fixus in illa,

Non solum oblectere bonis tibi munere divum

Concessis, sed durus et asper censor, in horas

Sis memor, inque dies, a te (non credulus) ipso

Tanquam depositae rationem poscere summae,

Ne qua tibi virtus pulchro decedat acervo,

Ne qua suum perdat vitiis infecta decorem,

Ne vel mentitum hunc, cum scriberet, esse poetam,

Vel dicant homines post te peiora secutum !

Atque his carminibus prope tanquam pignore certo,

Obstrictam regique fidem patriaeque memento

Esse tuam, ut laudum posthac quaecunque tuarum

Abfuerit, scriptis huius celebrata, requirat

Continuo populus, te rex et regius omnis

Appellet tanquam ex tabulis pactoque senatus.

Haec erit utilitas, praeclarum hunc, Carole, fructum

Versibus his capies, et multum et saepe terendis,

Ludicra ne posthac et inania carmina vatum

Esse putet quisquam, et tantum palpare legenti.

Talia cum scribat Ronsardus Apolline digna,                                 [p. 130]

Scribat ei, teretes puero cui Cynthius aureis

Praebuit. Alterius nec laudis egere videntur,

Nec prece, nec studio commendatoris amici.

Illa, scio, passis manibus, veloque patente

Excipies, excepta leges relegesque libenter.

Nam neque tu poteras alio sat carmine digne

Laudari, atque huius qui carminis aequet honorem,

Et paria eximio reddat praeconia vati,

Nullus erit. Quis enim Ronsardo digna reponat ?

 

 

II, 20

 

Ad hospites

 

Hospitibus caris ad nos qui sponte relicta                                            [p. 130]

Divertere via, quae pulchra per oppida ducit

Insignesque locos, ut in hoc me rure latentem

Invisant, multam libet impertire salutem.

Quorum (spero equidem) quam semper suavis in urbe

Ante mihi fuit usus, erit tam suavis in agro,

Si mecum esse volent aliquantum et vivere mecum.

Sed vos, o dulces socii, quo munere donem ?

Nam neque delicias neque luxum quaeritis urbis,

Expleti et saturi his mento tenus, et mea non sunt

Tam bona praediola, ut bene lautos pascere possint.

Angusti et tenues, domini non divitis, agri

Sufficere hospitibus poterunt vulgaria parcis :

Lactentes vitulos, agnum porcumve bimestrem,

Poma, nuces manibusque uxoris consita nostrae

Vina, fabas, et pisa, napos. At caetera nobis

Suppeditat nitidus vicinae vallis arator,

Saxosaeque forum mercatu nobile Messae.

Est domus ampla satis dominum quae possit et illi

Tres capere adiunctos comites, vel quattuor una,

Nec fundus villam, nec fundum villa requirit.                                      [p. 131]

Cultus erit mensae non rusticus ; urbe salinum

Argento factum veniens huc extulit uxor,

Et secum referet ; sunt et mantilia filo

Pertenui ; mundis sunt lintea stragula lectis.

Proxima quae mox ordinibus distincta videtis

Nunc loca, directisque et solem arcentibus ulmis,

Sub domino vetere et segetes et culta fuere ;

Mutavit veniens ea coniux et nemus auxit

Coniunctum, multam domino quod porrigit umbram.

Huc prima fero luce pedes, hic carmina condo,

Aut aliquid Flacci relego doctive Maronis,

Nugarumve aliquid commentor, et ambulo solus,

Instructis epulis coenatum dum vocet uxor.

Quod si venandi studio capiere, fugaces

Per silvam multi lepores impune vagantur,

Et circum volitat varium genus omne volucrum,

Villicus insidias avibus quia tendere nescit ;

Nec secum trahit ille canes, nisi forte tuendo

Quos habeat pecori, neque praeda vescitur ulla.

Forsitan exspectas qui fons, qui rivus et arva

Irriget, unde sitim restinguat cum grege pastor :

Iugis aquae puteus satis est cultoribus agri

Et dominis ; ovium collectos grex bibit imbres.

Nam quid ego fontes, viridantia prata quid optem,

Augerique meos cupiam ceu ruris amores ?

Una voluptatis quae pars nisi dempta fuisset,

Hic mihi perpetuo statuam fortasse manendum,

Urbe, foro et nostris cariturus semper amicis.

livre III

MICHAELIS HOSPITALII EPISTOLARUM LIBER III

 

III, 1

 

Ad Franciscum Olivarium, Franciae Cancellarium

 

Tot, Francisce, dies me nil scripsisse, tot annos                                  [p. 132]

Congressu caruisse tuo, non hercule possim

Excusare tibi – malo hanc agnoscere culpam –

Cui tamen acceptum refero quodcunque paravi

Quodque mihi laudis vel honorum contigit unquam.

Nam te communem videor gessisse magistro

Rem mihi nec cessisse malis rumoribus urbis

Nec vani curasse quid inter pocula cives

Evomerent nec quid sentiret mobilis Aula,

Dum rectum virtutis iter cursumque tenerem.

At multos ea res nobis mutavit amicos,

Mutavit, fateor, ˮ si nomine dignus amici est,

ˮ Qui non iusta rogat, qui turpia poscit amicum.

Forsitan et fictis in amoribus est quoque damnum.

Esto ! Sed hos retinere cupis si fixus amores,

Constatura tibi magno non maxima res est.

ˮ Nanque hominem studiis hominum servire volentem                     [p. 133]

ˮ Multa Deos etiam contra peccare necesse est.

Nec dubito quin si possis utrumlibet, istud

Arripias potiorque tibi sit gratia divum.

ˮ Quo levis ambitio, Regum populique favores,

ˮ Quo circumstantes famuli, quo turba clientum,

ˮ Si Deus haec oculis caelo non aspicis aequis,

ˮ Si divina brevi manet ultrix ira nocentem ?

ˮ Maxima pars hominum quae sunt praesentia tantum

ˮ Spectat et aeternae poenas ac praemia vitae

ˮ Negligit, ut quae sunt spatiis disiuncta locorum

ˮ Temporibusve solent minus esse pericula curae.

ˮ At fortes animi prorsus nihil ista morantur

ˮ Quae sunt fluxa caduntque cito et mutantur in horas.

ˮ Non illos aurum, non spes, non gratia flexit,

ˮ Non metus ; erecta circum fora fronte vagantur,

ˮ Introeunt aulas venerandi regibus ipsis.

Franciscum memini primo iam tempore Regem,

Sive salutatum Balius seu Selva veniret,

Assolitum dubitare priorne assurgeret illis.

ˮ Maiestas adeo virtuti regia cedit.

Te vero quoties miratus et ille loquentem

Secum, te quoties miratus et ille tacentem !

Consilio quam saepe tuo res gessit honestas,

Turpibus abstinuit ! Nec tu non ipse videbas

Libertate odium conflari semper, amicos

Obsequiis blandoque magis sermone parari.

ˮ Sed forti iucunda viro est magis horrida virtus,

ˮ Sit damnosa licet, sit inutilis et sine fructu,

ˮ Quam nimis offensae metuens et avara bonorum

ˮ Calliditas collecta malis quam gratia rebus.

Talis eras, talem te Principis aula videbat.

Nec tamen aut linguas hominum vitare dicaces

Aut fugere invidiae potuisti noxia tela.

Difficilem, durum, tristem rigidumque vocabant                 [p. 134]

Et minus urbanum, posses non aequa negare

Principibus, posses qui vultus ferre potentum

Et suadere intra recti consistere fines.

Ut vetera haec, nostris neque moribus apta notabant.

Durasti plures quam quisquam crederet annos.

Ecce velut supero demissum fulmen Olympo,

Concussit totam geminatis ictibus aedem

Iustitiae, qua tu ingenti cecidisse ruina

Creditus erexti caput altius, ardua tanquam

Imposito attollit contra se pondere palma.

O ingens verae pietatis et aurea merces!

O caelestis amor, mundi securus honorum!

Non haec Socratici de fontibus hausta Platonis,

Non Zenonis erant : Christo meliore magistro

Edoctus poteras quidvis perferre malorum.

ˮ Omnibus ipse viris documento es quam nihil usquam

ˮPerpetuum, quam nemo diu protectus amicis,

ˮ Nemo sua virtute diu consistere possit,

ˮ A superis animum si non acceperit aequum.

Nam memini, cum nobilium premerere virorum

Insidiis, primum te fortiter omnia ferre,

Donec erant vires in corpore ; viribus inde

Exhaustis, animus postquam tibi restitit unus,

Cessisti fatis tuaque intra tectus abisti

Praesidia, integris cum fama et nomine rebus.

Ut fortis media quandoque relictus arena

Desertusque suis tamen in discrimine miles

Cogitat extremo se nil admittere prorsus

Indignum cessim atque obversa fronte redire

In castra ad socios mortive occumbere honestae,

Talem te videre tui, videre dolentes

Cedentem invidiae, plenum gravitatis amici.

Nunc vero absentem magni tenuesque requirunt

Et clavum manibus cupiunt spectare tenentem.   [                            [p. 135]

Haec utriusque tui perstrinxit temporis acta

Illaetus noster calamus, quae deinde poetae

Innumeris alii describant versibus olim.

At me Troiani digressum Antenoris urbe,

Sex ubi discendis impleram legibus annos,

Litigiosa, procax et plena Lutetia rixis

Continuo excepit ; parvo post tempore sedi

Centum in iudicibus, non gratia, non metus unquam

Invictum mi animum deiecit tramite recti ;

Divitias et opes contempsi, dona superbus

Reieci passimque oblatos victor honores.

Contigit hac vitae ratione molestus ut essem

Nonnullis quos haec libertas nostra premebat,

Laudabant alii. Nascens modo gloria nondum

Scilicet invidiae stimulos persenserat acres.

Hique, recens offensa gravis quibus ante fuisset,

Post aliquot menses obducta in corpore plaga,

Virtutem caelo magna cum laude ferebant.

Inde fori longaeque morae pertaesus et urbis,

Publica iam canus spectare negotia coepi :

Teque auctore Italas legatus Principis urbes

Conventumque patrum Europae totius obivi.

Unde domum rediens multis oneratus in aula

Promissis, ad nobilium noscenda reorum

Crimina et unius tria nominis oppida mittor.

Hic rursum offendo   ; speque illa quam prior annus

Fecerat excussus, repeto intermissa palati

Munia desuetaeque iterum me reddo palestrae,

Cum subito qua parte spei minus atque salutis

Ostendebatur, me Regia virgo iacentem

Sublevat apprensumque manu confidere clara

Voce iubet. Scis Lothari quae deinde nepotis,

Quae studia erga nos fuerint tua. Plura recepit

Optatis animus. Facile est non multa petentem                                  [p. 136]

Exsaturare bonis. Et iam mihi posse beatus

Vivere et Assyrios opibus superare videbar.

Ecce tibi vetus est lex instaurata, liceret

Nummos ne capere et duplicata salaria lectis

Iudicibus ; quae lata meo quia credita suasu

Lex erat, invidiae flammis crudelibus arsi.

Aera sibi et multos prius usurpata per annos

Commoda, lege nova clarissimus ordo fremebat

Imminui. Tantam ipse mihi non arrogo laudem,

Haec me glorier ut primum vidisse. Probavi

Inventum alterius divinum, quo decus omne

Iudiciis et prima deae sua reddita sacra.

Corruptos sineret formari Curia mores ?

Usque adeo gravis haec minimi iactura lucelli

Vobis visa patres ? Tanta est iniuria damni

Ut temere et passim nullo discrimine primum

Quenque vel insontem peteretis dente canino ?

Audierant aliquid fortassis ; nanque furorem

Vix illis tribuam, fertur quo percitus Aiax

Immeritas ferro pecudes mactasse cruento.

Vos etiam impulsu paucorum, quos sua notos

Fecerat improbitas et turpi exercita quaestu

Lingua proterva malisque opera ultro praebita causis,

Collegam veterem potuistis laedere dicto

Aut facto ? Vobis rabulae maledicta forensis

Excutere ex animo nostram sine crimine vitam

Aut mores potuere diu multumque probatos ?

Vos appello, quibus perspecta prioribus annis

Est mea relligio. Vos qui meminisse potestis

Et quicunque fuistis eodem in munere mecum,

Arguite et quanvis duris me subdite poenis,

Si non praecipua et recti mihi semper et aequi

Cura fuit, si me unquam odium, si gratia flexit,

Si non et manibus puris et pectore casto                               [p. 137]

Astraeae sacras accessi ad virginis aras,

Si non recta solo posui vestigia, si non

Tempus et omne mihi summa cum laude peractum est.

Invitus, Francisce, meis in laudibus haesi.

Sed dabis hanc veniam, dum crimina falsa repello

Et veras odii causas sequor invidiaeque :

ˮ Saepe bonos odere mali, torquentur et imis

ˮ Sensibus, aut sua cum virtuti praemia reddi

ˮ Aut meritum loca prima vident insistere civem,

ˮ Praeteritosque dolent et se non aequa ferenteis.

Scilicet aequales ea causa potissima nostros

Impulit ut falsis de me sermonibus aures

Complerent iuvenum qui tempora nostra secuti

Vidissent me nunquam intra subsellia secum.

Assentit senibus male credula turba minorum,

Auribus apprendi patiens ut cantharus ansa.

O stulti et faciles animi quocunque vocentur !

O turpis levitas haud nomine digna senatus !

Haeccine iudicibus produnt exempla futuris,

Ut satis ad poenam sit delatoris iniqui

Vox ? Sint et maledicta satis sine testibus ullis ?

Sed quid ego a rudibus summum ac solenne reposco

Officium? Quid in his prudentia quaeritur annis ?

Atque haec, sicut erant levia et sine crimine certo,

Post paulum in tenues abierunt irrita ventos.

Denique paucorum monitis pars maxima cessit.

Nunc etiam fisci magis haec nova cura tuendi

Reddidit invisum me furibus atque molestum

Communesque domum solitis avertere nummos,

Nocturni ut vigilem fures odere draconem

Aut illum qui fronte gerebat lumina centum.

Nanque ferunt graviter sibi furta, velut prius, esse

Non impune ; dolent rationes tempore posci

Legitimo multamque aversi turpiter auri.                                             [p. 138]

Atque alii extremum donata queruntur in annum

Differri veteremque suo cum vindice legem

Explodunt:  » genus hoc hominum quod venit ab Aula

 » Nosti quam petulans et quam sit gnaviter audax.

Quid faciam ? Privata mihi sit gratia civis

Cuiusquam potior patriae vel regis amore ?

Ille habeat sibi dona ferox ! At miles egebit ?

At sine praesidiis annona armisque virisque

Nuda relinquentur venientibus oppida Cimbris ?

At stipe defraudatus eques populabitur agros

Et feret in longas hiemes provisa colono

Pabula multorumque vorax alimenta dierum ?

Illa salutaris tua lex eversa iacebit ?

Hoc ego dum prohibere malum atque evertere conor

Verticibus nostris, quorundam commoda laedo

Nonnihil : at prosum communiter impare fine,

Communis quia parva rei vel gratia nulla est.

E re privata tantillum carpere fraus est

Ac summum scelus et nunquam placabilis ira.

Utile si consecter et huic sim blandus et illi,

Evitare etiam linguas et crimina possim

Forsitan immeritumque decus laudemque referre.

Tanto patronis vitium defenditur omne

Pluribus et virtute magis populare videtur.

Et sunt lauti homines vulgo qui publica pessum

Siccis ire vident oculis nimiumque laborem

Et studia in patriam rident, ut inania prorsus.

Sed tua mi potior semper sententia sedit,

Cui neque privatorum odium neque gratia curae est,

Dum regi patriaeque tuae succurrere possis.

 

 

 

III, 1b

 

Ianus tuus Morellus tuam nobis epistolam reddidit versibus conscriptam plane tuis, sed in queis teipsum quottidie superas. Candor, polities, lepos, minimum sunt in illis. At vero seria eruditio, sententiae crebrae ac graves, mira ubique sanitas sensuum, et per totum poema (velut sanguis per universum corpus) diffusa laeta quaedam gratia ac iucunditas me non minus capiunt; non secus afficiunt quam Venusini tui doctissimae epistolae, cui haud scio, an sis olim apud posteros concessurus; ut interim taceam, quod totam tuam epistolam temperat optima artifex, philosophia christiana.

Nec tamen superiora haec quamlibet egregia, admodum miror, assuetus scilicet iam olim tuis legendis, in quibus talia nunquam non recognoscas. Istud mage mirror ab homine occupatissimo poemata huiuscemodi tam facile scribi. Silere dicuntur virgines Musae, cum insanus ille Mavors furit, perturbat ac miscet universa. Feruntur et multis curis frequenter obstupescere : vacuae quod carmina mentis scilicet sunt opus, ut ille ait. Porro quot molestiis ac turbidis negotiis, veluti inundantibus quottidie pulseris, satis coniecto ipse haud ita pridem expertus. Quando bellicis temporibus bona pars publicorum negotiorum in eorum humeros inclinat, qui fisci ac rationum regiarum curam gerunt : quibus noscitandis ac diiudicandis ne Argus quidem unus suffecerit. Fac autem rationales omnes Principis, cum [fol. 159v°] quibus est tibi negotium, vel ad unum probos, ac nihil pecuniae regiae intercidere (quod raro accidit vel potius nunquam), quae tamen usquam terrarum tanta est pecunia, quae tot militum stipendia aequare valeat, quae novis ac exquisitis coloribus subinde intruduntur? Qui Pactoli, qui Tagi voraginem illam militarem expleant ? Nunquam tot hominum milia insatiabilia satiabuntur, cum tamen nulla in re, si implacatis utare, maius sit periculum. Te in hisce spinis convolutum, in iis difficultatibus ac molestiis luctantem, tot versus condere, quales gelidis in vallibus Haemi veteres illi Poetae fundere solebant, id vero est rarae ac eximiae cuiusdam felicitatis. Nae te oportet in omnibus Camoenarum fontibus non labra solum, sed manus etiam ac pedes proluisse.

Caeterum tuam illam epistolam legens quam ingenti voluptate sum perfusus, haud facile dixerim, cum tu mihi meam felicitatem poneres ob oculos, qui a freto illo aulico, procellis, ventis, tempestatibus continuis inhorrescente, in hunc portum, in hanc tranquillitatem devenerim, a qua vel Attalicis conditionibus nunquam dimoveri sustineam. Hunc agellum qualis qualis est nec Lydiis regnis permutaverim. Hic autoramenta huiusce mundi disco post habere stipendiis aeternis; hic Christo ac [fol. 160r°] mihi vivo; hic calumniae atque invidiae virus, ipsis etiam nocentissimis venenis nocentius, egregie contemno. A quibus et te quoque ipsum haud multo antehac impetitum, minus admiror, quod fere haec Hydra eximiis tantum viris obsibilet, et cum iis, qui publica sincere tractant, perpetuas inimicitias exercet. Ac quo quisque exactius atque inocentius rationes suas instituit, tanto in illum fertur acrius atque insidiosius. Siquidem calumniae, adde etiam invidiae, vix credibile est artificium : studium vero indefatigabile. Nihil est illis monstris fecundius, quae tu tamen haud ita magna opera profligabis, perpetua illa tua constantia amoreque recti, velut efficacissimo quodam antidoto praemunitus. Neque enim ullum certius praesidium, nullum satellitium potentius quam quod inocentia afferre solet. Ab Aula, ab amicis vulgaribus, ab aura populari ficulnum praesidium fuerit. Quanquam et interim, fateor, cunctis in muneribus suus est civili prudentiae locus ac sapienti cuidam dexteritati, sed ita, ne a rationibus sulco longius aberremus, ne conscentiam nostram vulneremus, quae ut dulcissimum est innocenti testimonium, sic mala fide versanti dirissimum est supplicium. Sed de his satis. Christus tibi praeclarum hunc animum, hanc sinceram mentem, istud in publica commoda studium semper in maius augeat, atque animo isti egregio quamplurimos annos adiiciat.

Ex Leonvillano nostro XVII. Cal. Augusti.

Tuus ex animo,

Olivarius.

 

 

 

III, 2

 

Ad Ianum Morellum. De matribus, quae filios suos ipsae non alunt nec apud se domi educari patiuntur.

 

Quinque dies tantum dixi me rure futurum,                                         [p. 141]

Octavum no n umque diem desideror absens  :

Et nisi me clara respublica voce reposcat

Officium Errico praestandaque munia regi,

Forsitan hic totum sextilem ponere possim.

Perpetuum nam praeter amoeni ruris amorem,

Quo teneor, mecum huc proficiscens omne levamen

Urbani strepitus vexi curaeque forensis,

Uxorem, natam et generum, parvumque nepotem .

Quo certe puero nihil est festivius usquam,                                          [p. 142]

Ni me stultus amor (fallit qui saepe parentes)

Et me fallit avum. Quid cum ridere trimestris

Coeperit ? Hae suaves etiam grataeque videntur

Mi lacrymae et rauco pueri vagitus in ore.

Hun c secum nutricis egentem mater ab urbe

Extulerat lectica et vestibus undique tectum.

Nam quaesita diu cum femina lactis abundans

Nequicquam urbe foret tota, melioris in agro

Spes erat. Ergo lecta domum deducitur ad nos,

In tribus una fuit quae foecundissima pagis ;

Respondisse meis rebar iam numina votis,

Cum puer ardenti correptus febre repente est,

Frustra desiccata duo trahere ubera visus.

Circum omneis pagos iterum, circum omnia rursus

Oppida quaesitum genitrix aviaeque remittunt.

Cum multae ex omni matres regione venirent,

Nulla sitim potuit pueri compescere nostri :

Altera sed primae successit, et altera deinceps

Inque vicem, medicis prohibentibus, ut male sanum

Inque salubre simul diversas sugere matres.

Sed medicae leges valeant, c um venter inanis

Cumque enecta fame est natura sitive laborat !

Hanc ego perspiciens curam matrumque laborem,

Mirabar quocunque pedes gressusque tulissem,

Non eadem nobis sese dare : nanque per omneis

Vicinos pagos et agrestia tecta, suarum

Pingues et nitidos pendentes ubere matrum

Cernebam pueros. Qui fiat et unde roganti :

Iurabant illae, nullis se cantibus usas

Carminibusve malis, usas medicamine nullo,

Non aliena peti nascentibus ubera natis,

Quae puerum genuisset ea n dem pascere natum.

Haec mecum reputans animo, iam quaerere cess o

Cur etiam infanti vix quattuor ubera nostro                                          [p. 143]

Sufficiant, sua cur pueris vel mater abundet

Una suis nec opem alterius siccata requirat.

Naturae nec enim peccatum aut culpa sagacis

Ulla fuit, quae cuique duas in pectore mammas

Appendit matri, geminis satis usque futuras

Appendit geminas ; nam plures edere monstrum est,

Nec longum superesse solent ; nascente paratus

Iam cibus est puero, foetam nec copia lactis

Deficit, aut hominum in genere, aut ratione carentum.

ˮ Nostrae deliciis matres in mollibus urbis

ˮ Eductae, cordi quibus est sua forma, libenter,

ˮ Si possint, utero partum gestare recusent.

ˮ Iam natis alimenta negant, albique liquoris

ˮ Undante i s scatebras, iniustae more novercae,

ˮ Restinguunt penitus, pulcherrima dona deorum,

ˮ Ne macie corpus, ne rugis venter aretur,

ˮ Ne suctu nimio aut mollescant ubera tactu,

ˮ Neu cum forte sedens noctem perduxerit unam

ˮ Insomnem genitrix, exurgat pallida mane ;

ˮ Tanto sollicitas color et cutis et decor illas

ˮ Plus habet infantis pueri quam vita salusque !

ˮ Quem simul editus est, patriis extrudere tectis

ˮ Haud dubitant, alioque procul mandare parentum

ˮ Aspectu atque oculis crudeli more carentem.

ˮ Non sic amandatur equus, non verna catella,

ˮ Quae semper dominae quoquo vestigia torquet

ˮ It comes illiusve sinu festiva recumbit.

ˮ Morte ferae funesta domus fit tota minorque

ˮ Non hic luctus erit quam vel moriente marito.

Talia principia atque ortus fundamina nostri,

Naturae non sponte nec aequo nomine iacta,

Multis deinde malis aditum causamque dedere,

ˮ Ut parvi iam prima simul cum lacte bibamus

ˮ Semina nequitiae, quae post se plurima fundunt.                            [p. 144]

ˮ Hinc vel adulterio vetus immutatur avorum

ˮ Progenies raroque sui fert ora parentis

ˮ Filius ; aut si nulla thoro est gravis illita labes,

ˮ At melior natura tamen cum lacte bonique

ˮ Mutantur mores : clarisque parentibus orta

ˮ Virgo fit ancillae similis, lasciva procaxque,

ˮ Ebria, saltatrix, et amans inhonesta virorum,

ˮ Turpis, iners saevusque puer, scortator, avarus,

ˮ Illarum similis, quarum prius ubera suxit.

ˮ Et natos miramur oriri sanguine nostro

ˮ Degeneres, quibus immeritis materna premuntur

ˮ Ubera, conductae sua dant arentia servae.

ˮ Forsitan hunc primae neglectum aetatis, adulto

ˮ Corrigimus puero ? Quin et socordia maior

ˮ Cernitur in nobis, quo plus processerit aetas,

ˮ Nec pater exemplum vitae dat grandis honestae

ˮ Puberibus natis, nec sanctum adhibere magistrum

ˮ Curat, at ignaros et quae sunt optima nondum

ˮ Cernere qui possint, iam lucri incendit amore :

ˮ Nil opibus melius praeclaris, deterius nil

ˮ Paupertate docens homini contingere posse.

ˮ Mater acu natam positos discernere crines

ˮ Instituit propriaeque decus corrumpere formae

ˮ Et capiti gemmas, aurum circundare collo ;

ˮ Ducit et ad turpes nocturno tempore coenas

ˮ Pontificum : turpem depravatamque reducit.

Sic mala continua serie longoque sequuntur

Ordine, ut ex illo manent tamen omnia fonte,

Temporibus tam prima nocent peccata futuris.

Visne etiam ingratae referam tibi praemia matris

Et quam non impune ferat clausisse fluentes

Uberibus rivos alimentaque debita natis ?

Conanti latices illi frigentibus herbis

Sistere, dispersos et in omne refundere corpus.                  [p. 145]

Frigidus et vehemens subito rigor occupat artus,

Tum mala consequitur febris saevique dolores

Ubera discruciant. Multis lac cogitur intus,

Nequicquam pressis luctans erumpere mammis.

Inde tibi foedo manabunt ulcera pure.

Et ni subvenias in tempore, quod fuit ulcus,

Cancer erit subito perque omnia viscera serpet.

Illum Paeonia frustra medicaberis arte,

Praescriptos regere aut intra conabere fines,

Quo mage stringis, eo spatii plus corripit ille,

Dum mentum et nares victor pervadat et ora,

Afficiat turpi languentem denique letho.

Hoc persuasa malo debes absistere mater

Turpibus incoeptis iramque horrescere divum

Teque hominem meminisse datamque a numine mentem

Aeriam celeremque, animantum ex omnibus uni.

Sin libet ex brutis humanos discere mores :

Aspice quae sit cura lupae, vel quanta leaenae

Pascendis catulis, aliarum quanta ferarum,

Aut quam multa suis pro foetibus aspera miscent

Praelia, quae dubitent proprio tentare periclo ;

Quanta deinde suos cum sollicitudine nidos

Aedificent volucres, quanto molimine, tutum

Cum cepere locum : parvas ex arbore celsa

Suspenduntve domos caecisve in sentibus abdunt,

Ne qua rapax avium teneros aut bestia pullos

Devoret, aut turdis inimicus pinguibus auceps ;

Substernuntque solum paleis et gramine molli,

Et super ova cubant tam longo tempore, donec

Exclusi veniant foetus in luminis auras.

Inde cibos parvis et longe pabula quaerunt

Dulcia, in os gaudent inhiantumque indere mansa.

Hic amor in saevis est tigribus inque leaenis,

Nec iam ullum in terris animal agit illius expers.                                 [p. 146]

Discite virtutem propriam, si vestra voluntas

Hanc refugit, nec quidquam hominis nisi nomen habetis

Et faciem, propriam virtutem discite, matres,

A brutis avibusque, immani a stirpe ferarum,

Aut illis hominis potius concedite nomen

Vosque feras, quales estis, sic ferte vocari.

 

 

 

III, 3

 

In Henricum II. Ad Carolum Lotharingum Card.

 

Carole, si vano non est authore subortus                                              [fol. 14v°]

Rumor et a gestis sumpsit primordia rebus,

Agnosco, memini, quae te mihi dicere quondam :

Si tuus hic esset rerum quandoque potitus,

Erricum ostendens nondum illo tempore Regem,

Aeternum fore nos foelices atque beatos.

Nam quoties mecum librans examine iusto

Confero praeteritis praesentia , tum velut alto

Oppressus somno, videor mihi cernere vana

Quaedam visa ipsumque meis me fallere votis :

Condere pro libito replereque civibus urbem

Qualem quisque sibi sapiens et fingat et optet,

Qualis Socraticive libris expressa Platonis.

Rursum ubi collegi sensus ad meque reverti,

Intendens oculos propiusque et lumina mentis

Vera vel ag n osco, speciem vel habentia veri,

Quae de Rege tuo passim nostroque feruntur.

Dii faciant ut ne videantur somnia, verum

Iudicio atque animi certa ratione peracta,                                           [fol. 15r°]

Quanquam haec non hominum nobis suscepta videntur

Consilio, at fatis potius monituve deorum.

Qui potuisset enim fieri mutatio rerum

Tam subita inque novam respublica vertere formam,

Ni Deus Errici pulsasset pectora regis ?

Qui simul imperii moderandas sumpsit habenas,

Gallica praesidiis firmavit sceptra duobus :

Principio cauti fungens opera ducis, urbes

Hostibus oppositas et milite sepsit et armis.

Proxima cura fuit patrios componere mores

Et luxum toto penitus depellere regno.

Inde nova augendo quaesitaque nomina fisco

Sustulit, indictum atque oblatum regibus aurum.

Adde sacerdotum decumas et caetera monstra

Istius generis quae non explebile bellum

Suaserat. Haec placido cesserunt omnia regi.

Quinetiam data rescriptis, non lege removit

Iudicia et voluit cognosci ex ordine causas.

Odit avaritiam et sordes aliena petentum,

Qui vivis etiam properarent ducere funus,

Damnato nondumque reo fundumque laremque

Eriperent, pulsis misera cum coniuge natis.

Iamque magistratus varios auctumque senatum

Sedulus instaurare parat primoque decori

Reddere, iam castis committere sacra piisque.

At non ille pari ratione domestica tractat ?

Nulla domus constat privato rectius ulli.

Pro se quisque suas ullo sine murmure partes                                      [fol. 15v°]

Exequitur, multos certus mercedis in annos.

Ipsa pudicitiae est aliis regina puellis

Exemplum ; cingit latus illi regia virgo.

Ambae Palladiis imbutae pectus honestum

Artibus, egregiis ornatae moribus ambae.

Haec est forma rei privatae, hic publicus ordo.

Talia nempe dedit summi praeludia nobis

Imperii, magno velut inspectanda theatro

Totius Europae, quae sunt maiora videndo

Speque tenent erecta sui mortalia corda.

Quos hinc nobilium sibi conciliavit amores,

Quae populi studia et quantum sibi laudis in omne

Providit longe venturi temporis aevum !

Quanta sacerdotes eius pro vota salute

Suscipiunt orantque deos extendere vitam

Et vetulos illi regno succedere natos !

O te foelicem et multis, Errice, beatum

Nominibus ! Foelix o tanto principe regnum !

Sed nihil instituisse valet, nisi caetera pergis

Quo pede coepisti. Malus est, mihi crede, poeta

Qui stetit in primis, extremo concidit actu.

 

 

 

III, 4

 

Ad Odetum Cardinalem Castilionem.

 

Nempe suis, mi Castilio, qui nititur ipse                                                 [fol. 42r°]

Praesidiis nec totus ab hoc vel pendet ab illo ,

Cuius vita fuit rebus moderata secundis,

Qui multos opibus sibi conciliavit amicos

Nec miseros despexit in alta sede locatus

Aut servire sibi mortalia corda subegit,

Illius in tuto res est secura pericli.

Non is terrarum motus coelique ruinas,

Neptuni rabiem tempestatesque veretur,

Non iras hominum, non iras ille deorum

Expavit. Sed veste sua circum undique septus

Contemnit pluvias et mistos grandine nimbos

Nec valde metuit forteis mutantia Reges

Sydera nec Regum quaecunque minantur amicis.

Nam cur is laedi qui nullum laeserit unquam

Formidet, nullos vivens sibi fecerit hostes ?

Quare, si quid ei belle minus accidit, illum

Omnes auxilio certant opibusque iuvare

Et dignas in amore vices praestare merenti.

Huius multa rei nobis exempla vetustas

Suppeditat praesensque dies. Sed nota sequamur,

Gallia quae mirata modo est, quae vidimus ipsi

Virtutis praeclara tuae documenta, Iovis quum

Et furor, et magni premeret te casus amici,

Invidia arderes aliena, quis tuus ille

Vultus, quae facies, constantia quae fuit oris,

Ut neque deiiceres oculos vocemque pudore

Comprimeres (fractis ut rebus saepe solemus

Altius extulerat quos gloria) nec tibi quisquam

Poneret insidias aut vi pugnaret aperta,

Aversaretur nemo. Sic omnia tutus

Per loca perque viros et nulli invisus abibas.

Ast alii nimia quibus ambitione laborat                                            [fol. 42v°]

Pectus et invidiae sudant praecordia flamma.

Dum ridet fortuna, coli se numina tanquam,

Nullum praeterea socium patiuntur honoris

Et neque ferre parem nec possunt ferre secundum.

Forte alium salvere iubes recteque valere ?

Laesa est maiestas , inter numeraberis hostes .

Ut fortuna abiit, consurgitur undique densis

Agminibus cunctaeque tribus armantur in unum.

Illa infida cohors mentito nomine amici

Deseruere fuga miserum seroque videntem

Quid vero et quantum simulatus distet amicus !

Quam nobis faciles iniusta videntur amicos

Poscere, qui sibi sic animis et pectore toto

Iunctos esse volunt ut secum turpia laudent,

Secum isdem pariter studiis odiisque fruantur

Et sine lege colant et ament sine fine pudoris !

Quam non ii divina tenent humanaque iura

Quae nos praecipiunt sanctum colere inter amorem,

Non brevibus spatiis et iniquo limite septum,

Sed quibus immensi finitur machina mundi !

Et quae stultitia haec socios admittere amoris

Nullos, atque solent stimulante libidine mechi !

Nemo fuit Syllae et Mario communis amicus,

Pompeiis et Caesaribus Brutisque superbis ?

Haud pauci, mihi crede, fuere, utinamque fuissent

Plures : non tot Roma videret acerba suorum

Funera, tot cives indigna morte peremptos.

Solus scis, Vatia Servili, vivere solus,

Te neque Seianis addixti te neque Gallis.

Quid pulchrum qui Palladiis cognomen Athenis

Rettulit ? Haud alia sapiens se muniit arte

Quam quod perpetuo medius stetit inter utrosque.

ˮ Innumeris hominum est obnoxia vita periclis,

ˮ Seditionis amans et semper plena timoris,

ˮ Plena metus ne praecipitem det amica ruinam,                [fol. 43r°]

ˮ Cardinibus vulsis pars ne contraria vincat.

Atque ea fortassis ratio cultoribus aulae

Displiceat qui vana magis quam tuta sequuntur.

Mi vero certum est colere omnes, omnibus uti,

Quamvis sint animis discordibus. Haud tamen uno

Omnes metiri modulo aut coniungere causa.

Nobilitas alios fuerit mihi causa colendi

Atque alios virtus, alios dignatio prima ;

Quique ingens stimulus quum nos sentimus amari,

Mutua quum paribus respondet gratia factis.

Omnia quae fortuna prius cumulavit in uno

Te puero, crevere dein crescentibus annis.

Nam quid ego, quid , amice , tuum nunc dicere pergam

Expertus quem saepe meis sum rebus amorem ?

Aut ulli tua dextra roganti defuit unquam ?

Quae sit nostra vides, quam non addicta sequendis

Partibus ambitio ; quae si cui blanda videtur,

Attamen est syncera, doli expers et sine fuco,

Teque habet authorem, cui se non comparet ullus.

 

 

 

III, 5

 

A d Cardinalem Lotharingum .

 

S cis tamen ista maris compendia semper amicis                                 [p. 151]

Displicuisse tuis, vel mille pericula propter

Quae miseri subeunt hiberno sidere nautae ,

Vel quod Massilia Romam tendentibus omne

Littus erat plenum resonansque hostilibus armis :

Infesti Ligures, et agri dominator Etrusci.

Haec te non audita semel sprevisse recordor

Et monitis clausas habuisse fidelibus aures.

Conscendis navem, paulum progressa triremis

Stoechadibus, crebra proram feriente procella,

Cogitur in portum regredi reflantibus Austris.

Hic prope te vomuisse animam cum sanguine dicunt.

Quid facias ? Rursumque maris discrimina tentes ?

At iubet expectare Aquilones nauta serenos.

Longa mora est alio properantibus. Et mare quisquam

Post aliquot soles placidum promittere possit ?

Cessisti fatis correctus more paterno.

Ac veluti planis qui per saxosa relictis

Ire viam docuit celeremque eludere Parthum,

Sic tibi servato pelagi terraeque periclis

Ostendere alium praesentia numina cursum,

Ut discas audere magis ratione modoque

Quam ferri quocunque animi vocat impetus ardens.

Multos saepe duces patriae nimis acre tuendae

Et vehemens studium primis consumpsit in annis,

Dum sese incautos in aperta pericula mittunt ;

Quorum consiliis hodie res salva maneret

Publica, nunc raptos alieno tempore luget.

Tu quoque Francorum spes maxima, Carole, gentis,                         [p. 152]

Promissis fraudare bonis et munere noli

Nos spoliare Deum ; noli spes vertere nostras.

Multa puer patriae tribuisti, multa supraque

Aetatem supraque virum, iuvenilibus annis :

Sed maiora tui sperant et plura futuris

Temporibus, calidae restincto ardore iuventae,

Si capiti canos asperserit alba senectus.

Sunt qui praecipiant obeunda pericula nullo

Consilio, patriam spes sit modo posse iuvari.

Et referre negent, labor ultimus urgeat aegros,

Nec possis nisi morte malis succurrere rebus,

An captetur honos et inanis laurea tantum.

Sed ratio forteis audacibus et male cautum

Separat a prudente viro qui prospicit ante

Quatenus audendum, quae mox eventa sequantur,

Collatisque duobus, utrum praeponderet utri,

Ut dulcis ne sponte relinquat munera vitae.

Si vilis res, si tenuis, si denique tanto

Ac tali pretio nec digna videbitur esse,

Contra mille mori dubitet ne mortibus, ingens

Utilitas quoties patriaeve poposcerit usus.

Hoc Decii videre paterque et filius ambo :

Quique lacessitum dictis mordacibus hostem

Irasci poenasque reposcere ab hoste subegit

Ignoto vilique toga decora alta tegente.

Illius interitu patriae victoria parta est.

Nam fore victores populos praedixerat ante

Delius, in quorum cecidisset parte cruento

Dux gladio visusque duci tum parcere miles.

Sed neque Romano viguit minor in duce virtus

Qui sese multis obiecit millibus unum

Mandavitque suis a tergo cedere pontem

Civibus ut Thuscos aditu intercluderet urbis.

Multos Roma tulit, multos et Graecia tales.                                        [p. 153]

Nomina non ignota tibi, quem nil fugit omni

Prorsus in historia. Quod si, discrimine rerum

Sublato, nimia usque sui fiducia quemquam

Egit praecipitem, quanvis Fors illius ausis

Faverit, ille tamen fortis mihi non erit unquam,

Qui maria et caelum et terras contempsit et hostem,

C a elicolas ipsos, quorum manus ista gubernat.

Qualis erat dux ille, Tyri qui moenia scalis

Admotis subiit nulli comitatus et altum

Iamque tenens mediam saltu se misit in urbem.

Quem nisi servasset comitum metus iraque fractis

Continuo foribus, poenas tunc ille dedisset

Stultitiae, plus quam regem decet ausus in armis.

En tibi nunc alius quem regni dira cupido

Humanique sitis mala sanguinis impulit atra

Tempestate marique agitato fluctibus, hostis

Inter praesidia, exili se credere lembo

Et socios Itala cunctantes quaerere terra.

Idem remigiis et nondum a classe paratus

Pharsalici miseras properans extinguere belli

Relliquias, ab eo qui tum fuit obvius hoste

Occidi potuit, mens illi firma fuisset.

Hinc quoque digressus velut immemor ante pericli

Venit in Aegyptum, sine milite, solus, inermis,

Nautarum contis ubi pene levisque tumultu

Oppressus vulgi, corruptis igne librorum

Millibus innumeris, vix tandem evasit, amica

Aegypti domina regnique herede relicta.

Quorum etsi tantos felix audacia casus

Calcavit pedibus, non idcirco minus illi

Peccavere tamen. Nam mille quibus male cessit,

Mille aliis paucorum exempla revincere possum,

Ut tanquam in tabula videas temeraria saepe

Consilia eventus miseros habuisse furoris.                                            [p. 154]

Atque illos etiam paucis mutata diebus

Percussit Fortuna : petitus uterque suorum

Insidiis, alio nova dum molitur in orbe

Imperia, ut lusisse deam mortalia credas

Et velut in scena Regum monstrasse triumphos.

Quae non dicta mihi, verear quod ne male pecces

Ambitione. Sed ille tuus mihi cognitus ardor

In patriam suspecta quidem facit omnia. Deinde

Plaga recens factumque prope ipso in limine portus

Naufragium, nisi te servassent numina sancte

Quae colis. Ergo diu, ante diu tecum ipse, prius quam

Aggrediare, videque adhibeque et consule amicos,

Et quid suscipias, et qua ratione gerendum.

Ne pigeat perferre moras, ne tuta viarum

Et longinqua sequi, brevibus quandoque relictis.

Hoc modo te superi monuere, rogamus amici,

Quorum te monitis nec bellum obsistere, et ipsum

Qui semel offendit turpe est offendere rursus.

 

 

 

III, 6

 

A d Carolum Lotharingum C ardinalem .

 

Qui te distineat levibus nunc, Carole, nugis,                                         [p. 154]

Oppressum ingenti graviorum pondere rerum,

In patriam et regis vehementer commoda peccet

Et merito nomen referat scriptoris inepti.

Hoc ego prospiciens mihi longa silentia pridem

Impero, te quamvis facilem promptumque legendis

Expertus sim saepe meis, licet usque tenerent

Districtum variis sexcenta negotia curis.

Sed cum tam celeri decurras omnia pernix

Ingenio, satis usque tibi satis ipse relinquis

Temporis ad nugas et inania carmina vatum.                                      [p. 155]

Et tamen ostendis tibi non magis ulla placere

Scripta meis. Quae res igitur me continet, audi.

Quidlibet aggressus donec procul hoste fuisti,

Donec eram tecum pacata regis in aula .

Nunc inter strepitus armorum et tristia belli

Tempora compellare virum non audeo, saevis

Et neque mansuetas castris inducere Musas ;

Nec te sollicitum magis unquam pace fuisse

Arbitror aut bello, cum nostris finibus ingens,

Et quantus non ante, Philippi exercitus erret,

C um populos rex ipse suos adducat in hostem

Germanisque tuis ducibus res tota geratur.

Hoc tamen ignosces et te patiere moneri,

Cetera cum vigilans acerque negotia tractes

Publica nec patriae cedas in amoribus ulli  :

Segniter ipse tuam nimium curare salutem

Diceris et requiem membris somnumque negare.

Audio quid referas : « Etenim respublica nobis

Est vita potior ». Quid si proieceris istam

Despiciens animam ? Non magnum, Carole, vulnus

Intuleris patriae, quae longos sperat in annos

Subsidio lapsis te saepius affore rebus ?

Hic, dicent homines, fervens calidusque iuventa

Perdidit et sese et patriam, consumpsit in uno

Spes omnes pariter venturi temporis actu.

Non si praeteritis potuisti evadere morbos

Temporibus, debes quoque sic sperare futurum ;

Semper adhuc aetate viges animisque, sed illum

Paulatim minui tamen experiere vigorem.

Nam neque corpus habes firmum patiensque laboris,

Quale vel athletis, duris aut quale videmus

Militibus, meliore tui similique deorum

Parte vales. Finxit studiis civilibus aptum

Te natura, parem studiis te pacis in umbra                                           [p. 156]

Esse dedit, solem cum pulvere ferre negavit.

Arma tui fratres atque horrida castra sequantur,

Militiae assueti, iam cum puerilibus annis

Virtutem genitore suo didicere magistro  !

Tu colere ingenuas artes patriamque memento

Consiliis formare tuis, absiste periclis

Armorum gravibus, cole et oppida laetus et urbes.

Deficere in cursu medio clarissima quaeque

Ingenia et tanquam nebulam transire videmus,

Dum laudem eximiis properant extendere factis

Collaque summittunt oneri non aequa ferendo.

At prescribe modum nobis finemque laborum.

Non tantum mihi sumo vel arrogo stultus et amens,

Acrius ut me posse putem meliusve tueri

Quatenus indulgendum operi sit cuique, vicissim

Quatenus et requies interponenda labori.

Tu facile in media, si paulum attendis, arena

Consilium capies nec longius ire trahentem

Ilia quadrupedem subiges, ne lassus eundo

Restitet et medio sessorem in pulvere fundat.

Haec studio vel amore tui, fortasse nec excors

Nec stultus monitor, paucis scribenda putavi.

Quod si res te forte iuvat cognoscere nostras

Et quid agat regina sui studiosa mariti,

Quid regis soror atque nurus, quid fratris et uxor

Anna tui, comitatus et omnis inutilis armis,

Accipe. Continuis precibus votisque fatigant

Numina magna deum, regi vobisque salutem

Et reditum celerem victo prius hoste precantur,

Bellandive moras aut aequo foedere pacem.

At populus civesque mihi rumore moveri

Hostili minus atque minus trepidare videntur,

Sive quod assueti iam bellis, sive quod hosti

Oppositum regem et Francorum robora gentis                                    [p. 157]

Cuncta sciunt, quaeque auxilio modo millia nobis

Multa virum Rheno atque Albi venere relicto.

At sunt nonnulli qui non praesentia laetis

Aspiciunt oculis, hi semper nostra videri

Inferiora volunt, augent aliena maligni.

Stant animi tamen et facies velut urbis ab hoste

Securae. Non iustitium clausaeve tabernae,

Non mercator, ut ante, suas formidine belli

Asportat pavidus plaustris et flumine merces.

Non ipsi teneras amandant urbe puellas

Solliciti patres, non rerum cara suarum

Pignora, non thalami sociam vitaeque maritus.

Quisque suis fruitur velut alta pace, futuri

Haud metuens, et iam venienti prospicit anno

Lectaque rure suo comportat laetus in urbem.

At non, matre mala, fama, sata filia peior

Aeoliae regis compressuque edita quondam,

Magna silet, magnique habitatrix ipsa Palati

Bellua, cui centum linguae sunt oraque centum,

Centum intus variaeque animae (mirabile dictu).

Nam modo vos audere nimis totisque coactis

Viribus in discrimen atrox adducere regnum

Praedicat, his nullam caesis superesse salutem

Militibus, nullas a tergo stare cohortes

Subsidio ; primam Francorum nominis urbem

Florentem studiis, opibus sanctoque senatu,

Exponi in praedam cupido crudeliter hosti.

At modo vos postquam est auditum ponere tuto

Castra loco et validae prope iungere moenibus urbis,

Cingere tum vallo fossaque et fluminis alveo,

Ne qua parte ferox incautos opprimat hostis,

Longa illum distare via valdeque remotis

Consedisse locis, longum intercedere campum

Inter utrasque acies, non desinit illa superbo                                       [p. 158]

Ore queri, vos hoc diuturnum quaerere bello

Imperium, trahere et producere bella per artem,

Otia ne redeant populis optata vereri.

Unde tot immanes sumptus, et tanta petentur

Praemia militibus ? Praestat decernere pugna

Totque malis tandem semel unum imponere finem.

Aut quo tot peditum nobis equitumque parata

Millia, si tantum fuit intra castra manendum

Nec campis animus certare patentibus hosti

Aut aliquam capere insidiis aut viribus urbem ?

Nunc quoque cum pacis tota crebresceret urbe

Mentio, complecti se pacis amabile nomen

Dicebat, sed agi rem conditionibus aequis

Per servos nec posse tamen capitisque minores ;

Et neque Taurinum nec quae vicina placere

Oppida restitui positasque in montibus arces.

Quae loca pr a esidiis teneat si miles Iberus,

Nil fore continuo regnet quin solus in omni

Italia Rhodanique suos in fluminis unda

Tingat equos. Satis Insubrum, satis usque videri

Amisso nos imperio caruisse tot annos.

Nec iustum missos modo sub iuga nostra Caletes

Reddere, vicinis prius usurpata Britannis

Oppida, Cressiacae post tristia tempora pugnae ;

Nec captam nuper Treveri in finibus agri

Urbem nunc, villam ante, deorum nomine dictam,

Quae firmo superam praemunit limite Metim,

Claudit iter nostrosque feris disterminat agros

Gentibus ; haec mitti regis ditione vetabat.

Multa per Ardennam castella vel oppida silvam

Esse, quibus possit Quintinum, possit et Hamum

Mutari ; captiva lui quaecunque nec agris

Corpora nec vicis debere nec urbibus ullis.

Sed nummis sibi quenque suis, quia fiscus inanis                   [p. 159]

Sumptibus est, reditum libertatemque parare.

Quid quod dissentire duces, discordibus esse

Nunc animis, privata odia exercere furentes

Clamitat, et patriae bellique relinquere curam?

Vel nostro regisque malo se qualibet ultos

Infensi ratione velint cupiantque videre

Ardentem patriam – vindictae tanta cupido est –

Dum flagrent inimica tamen capita ignibus iisdem.

Haec audita aliis vel non audita sonanti

Voce refert. Monstro nihil est virosius illo

Cum linguas acuit. Sed idem cum somnia fingit

Ridiculum est ; veris aut cum mendacia miscet,

Non tam deformes unquam est commenta Chimaeras

Graecia, non ulli nocturno tempore somni

Tam varias rerum aut hominum finxere figuras.

His ego versiculis te delectare legendis

Absentem volui, gratum hoc tibi tempore si quid

Esse potest ; praesens me nanque rogare solebas

Quid populus ferret, quid bestia magna Palati,

Te memini risu solitum ridere profuso

Audieras ut quidque, moveri nec magis ac si

Iracunda viam canis adlatrasset eunti.

Ipse vides pigramque et lentam quam trahit alvum

Hoc animal, cernis quam foeda sit illius oris

Ingluvies, manibus vel ut omnia corripit uncis

Utque bonos pariterque malos configit acutis

Dentibus, ut nullis hominum vel parcere novit.

Non tamen haec spernenda puto quaecumque feruntur,

Unde etiam, prorsus nisi famam negligit omnem,

Proficiat sapiens, ut respondere querelis

Iniustis hominum vel se defendere possit

Et monstrare suo vel prodita crimina falso

Affigi capiti, aut aliud quodcunque fuisse

Principio causae quam post quae credita vulgo est ;                         [p. 160]

Proderit et – quando nullius crimine prorsus

Vita vacat – rescire tamen quae facta reprendat

Dicta vel a nobis populus, perpendere secum

Singula. Saepe etenim quae vel non cernimus ipsi,

Quaeve monere parum fortis non audet amicus,

Quaeve putamus adhuc pressa atque occulta latere,

In platea, in triviis inimico audimus ab ore

Instruimurque malo fugienda sequenda magistro.

Hic mihi finis erat ; sed enim tibi gratia magna est,

Carole, quem nostri memorem cognovimus esse,

C um scribens aliis nuper mandata dedisti

Imprimis solita gererent sua munera cura,

Ut verbis nos deinde tuis salvere iuberent

Vulgari non more, sed illa, Carole, rara

Insignique nota, qua contestaris amores

Et scriptis et voce tuos. Tota aurea visa est

Haec mihi scripta manu properantis epistola ; tantum

Nescio qua ratione meo in praenomine lapsus,

Ipsum, quod satis est, tenuisti nomen, at illud

Ut teneas nec multum etiam valdeque laboro,

Perpetuum nostri serves dum fixus amorem.

 

 

 

III, 7

 

Ad Ianum Bellaium Cardinalem.

 

Nunc canas hiemes aspergit Iuppiter agris                                           [p. 160]

Arboribusque vehunt rigidas nunc flumina crustas,

Horrentes linquamus, amici, frigore campos

Et celeri cupidam cursu fugiamus in urbem.

Et tu, Iane, simul, febris plus annua cuius

Imminuit vires et debile corpus, abibis

Mature Musasque valere iubebis ad anni

Principium venientis et aurea tempora veris,

Et repetes urbem carisque frueris amicis.                                             [p. 161]

Illic si qua dies illustri sole nitebit,

Rura suburbanasque domos excurrere tuto

Securusque hiemum poteris ; post Martius annum

Incipiens te rursus in haec secreta remittet.

Sed quis tam subito casus, quaeve ista voluntas,

Ecquod consilium nobis te, magne sacerdos,

Eripit ut veterum iam pene oblitus amorum,

Nobilis et fani quod summo in vertice collis

Altius exurgens subiectis imminet undis,

Oblitus regis fluviorum, oblitus et urbis,

Aedificare novas alieno tempore villas

Instituas, oculis hominum procul inque remotis

Desertisque locis ? Atqui monumenta Neronis

Instaurare libet. Sed enim melioribus optem

Auspiciis. Et quid vestra cum gente Neroni?

– At nemora haec druydae quondam tenuere dabantque

His responsa locis ; et passim multa Latini

Nominis hoc integra manent vestigia tractu.

Haec etiam Dryades percurrunt avia Nymphae.

– Quin tu res senio longaque aetate sepultas

Desine sectari et dubiae praeconia famae.

Haec potius quae certa et quae praesentia cernis

Delige, nec fera tam vel agrestia pectora Musis

Esse puta ut saltus atque invia lustra ferarum

Coetibus anteferant hominum. Tu maximus author,

Tu princeps Graecis pariter pariterque Latinis,

Aeternam sedem Musis Phoeboque dicasti

Pene in conspectu atque ipsis sub moenibus urbis.

Scilicet is septos sinuoso flumine campos

Frondosas valles et summis collibus aras

Impositas duroque e marmore condita templa,

Parisiumque solum certosque relinquet honores,

Finibus ut vastis Carnutum inglorius erret !

Aut Agrium Lorumque duos sine nomine rivos                                    [p. 162]

Navigero Sequanae aut Campano praeferet amni !

Non si carminibus tantum contendere possis,

Quantum aut Threicius vates aut Pindarus, illum

Inde tamen revoces veterique excedere cogas

Hospitio. Non si promittas aurea tecta

Auratasque fores centumque ex aere columnas

Et lucum Daphnes, Musae tamen usque sequantur.

Quid, teneras tu credis agresti carmine Musas

Malle coli et manibus fortisve rudisve coloni

Quales Clodia fert, quales et Perchia multos,

Quam fidibus numerisque et nobilis ore poetae ?

Pone igitur studium migrandi, pone laborem

Et longam nova condendi praetoria curam.

Nam quae est ista aetate domum mutare voluptas

Et transferre lares, capta velut hostibus urbe,

Expulsisque alios aliis summittere amicos ?

Aut si stat fixumque manet traducere vitam

Sedibus in patriis, et me simul accipe tecum.

Nam sine te verum est nusquam me vivere posse.

 

 

 

III, 8

 

Ad Salmonium Macrinum.

 

Si videas, Macrine, cupis quae nostra videre,                                      [fol. 5r°]

Haud te poeniteat menses caruisse vel annos

Versibus his, qui me circum imprudente feruntur

Quosque libens retraham, si res integra fuisset.

Nam nihil expecta Musis vel Apolline dignum,

Sed neque Macrino, teretes cui Cynthius aures

Formavit, veterumque authorum lectio multa.

Cum tu praesertim sis maximus usque poeta,

Et versus facias ita, nemo ut pangere versus

Dicatur melius. Quanquam es mihi cognitus olim

Non asper, non difficilis, non durus amicis,

Quales permultos tulit aetas nostra poetas,

Qui sua commendant, rident aliena superbi

Seque putant solos frumentum pascere dignos,

Propter nescio quid splendescens literularum,

Quod semel atque iterum resonanti prodiit ore

Praestrinxitque oculos rudibus, nondumque peritis,

Tanquam qui Solis nequeunt perferre nitorem.

Sic prima specie sine longo fallimur usu,

Istos dum pariter quoque caetera posse putamus,

Nec discrimen opus longum et breve ponimus inter.

Nam quae laus inventum aliquid fortassis acute

Acceptumve aliunde, elegis clausisse duobus ?

At, qui sic faciunt, Regum celebrantur in Aula,

Et tanquam artifices praeclari cornua tollunt !

Non haec aeternam ad laudem via trita Maroni,

Non ista ratione alii crevere poetae,

Vera quibus magnis accessit gloria factis.

Scilicet et pridem non carmine notus ab uno

Perpetuum Macrine decus laudemque tulisti.                                      [fol. 5v°]

Sed neque longa queunt audire poemata Reges,

Nec possunt praebere diu recitantibus aurem,

Propter ab innumeris immensa negotia rebus.

Ex quo magna latent multoque subacta labore

Ingenia, et verae virtutis gloria rara est.

Nunc ad me redeo, quem tu tria dicis habere

Pectora, vel triplex circum praecordia robur,

Ut diversa duo reddam foeliciter unus

Scribendi genera, et meme in contraria vertam

Iudicis interea fungentem partibus aequi.

Quod si persuasum penitus fixumque resedit

(Nam cur te simulare putem, cui candida mens est,

Nec falsi causa est fingendi carminis ulla ?)

Gaudeo me tibi primum et per te deinde probari

Omnibus, atque alios fero tecum errare libenter.

Sed non usque mihi tam parva conscius in re

Blandior, ut de me potius tibi quam mihi credam,

Cum me cognoscam penitus, tu plurima nostra

Ignores vitia et cupias caelare tegendo.

Accoepi (fateor) naturae semina quaedam

Praeclara ingenii, scribendis versibus apta,

Quae non spernendos potuissent aedere foetus,

Huius si studii mediocris cura fuisset.

Sed cum iudicium aetas immatura negaret,

Monstratam genitore viam (quae prima) secutus,

Continuo Musis aliena volumina verso,

Et nondum natas meditor componere lites.

Inde forum traducor et ad subsellia plena

Pulveris et strepitus. I nunc et, maxime vatum,

Si potes, in tanto versus compone tumultu.

Rursus in antiquam revocat natura palestram

Et me conatur desueto reddere ludo.

Sed miser in diversa trahor fugioque laborem

Scribendi exacte, sic dum non pervia tento                                          [fol. 6r°]

Et neglecta diu, rudis imprudensque relabor

In genus hoc, humile et summissum, repit humi quod,

Nec vulgi sermone procul distare videtur,

Et quae mox pueri subsannent, carmina condo.

At vos progeniti quondam melioribus astris,

Laeta quibus largo se fundunt otia cornu,

Carmina foelices Regum memorantia pugnas,

Sive aliquid maius, pleno cantabitis ore :

Quae ferat in caelum proles ventura nepotum.

 

 

 

III, 9

 

Ad Salmonium Macrinum.

 

Non ego tot sine te solus, Macrine, fuissem                                        [fol. 60r]

Nec tam vicinis absens regionibus usque

Sustineam desyderium communis amici,

Si valeam, si res cupientem nulla moretur.

Me chari sed in urbe diu tenuere propinqui

Legibus adstrictum medicis, non aere puro

Vesci, ferre pedem non extra tecta sinentes.

Et vanus labor ille fuit. Nunc urbe relicta

Ereptus medicis, elapsus pharmacopolis,

Frigida mane recens et frigida vespere carpo

Rura, novum solem atque orientia sydera servo.

Quod si forte iuvat secessus visere nostros,

Disce : Carentonio superandus Matrona ponte,

Mox ubi quingentos inter duo flumina passus

Feceris ad portum caesis cui nomen ab Anglis ,

Transmittes Sequanam ratibus. Nam pons ibi nullus

Coniungit ripas. Hinc te quae proxima tellus

Excipiet, multis ubi manat vitreus humor

Fonticulis et Vitriaco dat nomina pago,

llla sinu me pulchra suo fovet ; illa forensi

Vindicat a strepitu dirisque tumultibus urbis.

Ad fanum revocas, sed agrestes non minus odi

Coetus, et fervere novis praetoria vestra

Hospitiis fama est habitarique aedibus arcte.

Est qui purpureis sibi tres in vestibus una

Conspectos narret proceres . E go credere Romam

Ad vos et Tyberim migrasse simulque vereri

Ne Syrtes fugiens Siculis immergerer undis.

Quis posset versus in tanta condere turba ?

Res adeo ipsa mihi, non nomen displicet urbis.

Castalio donec pauci de fonte biberent,

Vadantes pleno manabant gurgite rivi.

Turba poetarum mox ut concurrere coepit,

Aufugere procul Nymphae atque exaruit unda.

Tu quoque versiculos Lauduni scribere plures

Una luce potes quam multis mensibus istic,

Quo sese plenis fundit Lutetia portis.

Namque volunt sylvas et devia rura poetae,

Et melius vacuis scribuntur carmina pagis.

Haec tecum, Macrine, iocoso carmine lusi

Me quia tu numerare soles in vatibus unum.

Verum aliud causae est. Etenim sitientibus atque

Siccis permultum conferre silentia dicunt.

Me necat importuna sitis, mihi faucibus imis

Spiritus, et vox attrahitur pulmonibus aegre ;

Sed fari vetitum prohibet nil scribere versus

Aut certe limis aliorum scripta tueri,

Qualia saepe dedit Salmonius aurea nobis

Et dabit, hunc aegro valeant quae demere morbum.

 

 

 

III, 10

 

A d Ioannem Bellaium C ardinalem.

 

O mihi te qualem plectro fidibusque movendis,                                  [fol. 6r°]

Bellai, quot sunt doctissime quotque fuere

Pontificum, ostendit nuper Macrinus (iter cum

Loduno facerem, docto comitatus amico,

Aemilii verum cui suaviloquentia nomen

Imposuit), lyricis Macrinus ad aethera notus,

Ante aliosque tibi merito charissimus omneis.

Nam cum sermo frequens nobis multusque fuisset

De magnis rarisque tuis virtutibus, illam

Addidit imprimis, ut maxima quaeque foveres

Ingenia atque bonis delectarere poetis,

Inter praeclaros non ultimus ipse poetas.

Hic ego qui pridem historiam te condere nostri

Temporis et fraterna sequi vestigia noram,

Ponere et usque tuas studiis melioribus horas,

Subrisi : non quin de te omnia credere possem

Propter et ingenii vim summam et mentis acumen,

Verum ista gravitate viro, studiisque tot annos

Gnaviter impensis in commoda publica regni,

Haud licuisse vel in mentem venisse putabam                                     [fol. 6v°]

Velles ut levia haec tractare et scribere versus.

« Quod si illum (exclamat) summum egregiumque poetam

Ostendo ? Quid enim congesta negotia rerum

Naturae officiunt generosae ? Denique fortes

Saepe viri quondam populos et magna regentes

Imperia ad dulces declinavere Camenas,

Scribendis recreati versibus atque legendis ».

Et simul attulerat quem secum forte libellum

Ipse sinu promit, titulus superadditus, Odae

Bellaii, (varium, florens, et suave poema)

Quem sic ex multis non uno tempore missis

Ad se carminibus, prius ut dispersa iacebant

Ordine servato nascendi, fecerat unum,

Ut quisquis legeret, qua, quidque aetate, quot annos

Natus scripsisses, subito cognoscere posset.

Audio Macrinum recitantem sedulus, audit

Aemylius, pro se virtutes quisque notare,

Quae numero tot erant quot versus et prope verba !

Suspicimus faciemque in caelum tollimus ambo

Attoniti ; stupuit Macrinus non minus ipse,

Atque ea miratur tanquam sibi cognita primum.

Rumpantur reliquis praecordia saeva poetis,

Macrino excepto et similis quicunque Macrini est,

Qui propter candorem animi tetra caret omni

Invidia prorsus, te diligit, et colit unum.

Salve, Pieridum Musarum dulcis alumne,

Magnus constrictis pedibus, magnusque solutis

Author, eo vincens Ciceronem Virgiliumque.

Haec ego scribebam medio tibi carmina cursu,

Lassus equo lassusque viae Solisque labore,

Cum premeret iumenta siti Canis, ureret agros.

 

 

 

III, 11

 

Ad illustriss. Margaritam Regis sororem.

 

Forte fuit tecum mihi sermo, diva, quibusdam                                     [fol. 48r°]

Privatis de rebus, uti post prandia mos est

Sublatasque dapes ; aderatque Boesia mater.

Quae quia materne te diligit et colit unam,

Idcirco meruit matris cognomine dici.

Utque alia ex aliis fit, mutua verba serendo,

Repserat ad nequam paulatim oratio servos,

Quorum se domibus profundit copia plenis.

Et mater fieri meliores posse putabat,

Asper si dominus crebro succenseat illis.

Perstringens te, Virgo, levi, mitissima, tactu,

Quam nulli commotam ira videre ministri,

Nullae unquam famulae, quanquam videre dolentem

Saepius inque oculis et vultu signa gerentem

Non aequi vitiis animi, si turpior ulla

Res subiecta oculis, si vox audita fuisset.

Hic tu, Virgo (soles quo te laudare pudore

Quum laudem vitare nequis ; te namque petebat,

Cui tu nota suis magis unguibus) : « Est ita nempe

Ut dicis. Quid enim, quid apud te, seu bona nostra,

Seu mala dissimulem, primis tibi cognita ab annis,

O mater ? Sic me finxit natura potentem

Irarum, ut quales alii plerique, nec ullos

Experiar subitos intra praecordia motus

Ipsa nec a quoquam poenas irata reposcam.

Nec si praeclarum id cuiquam magnumque videtur,

Laudi continuo dederit mihi, scilicet arte

Quaesitum nulla, nulla ratione paratum.

Si quid habet laudis, naturae debita laus est. »

Haec tu pauca fere solito moderamine vocis.

Nos videamus utrum domui magis apta regendae                        [fol. 48v°]

Et melior sit tristis heri natura minasque

Verberaque addentis peccantibus aspera servis;

An lenis, placida et moderata, tuam modo qualem

Fecimus, expertem irarum subitique tumultus.

Sed prius id, nisi te fortassis demoror, utrum

Hanc natura dedit peperitne industria pacem,

In quibus est animis. Nec enim sine felle creatum

Credibile est, sine bile hominem, nisi mente feratur

Plane captus, hebes, stolidus, rudis et sine sensu.

Eximiamve tulit naturae munere laudem ?

Quales in tantis annorum milibus inter

Tot natos homines pauci rarique fuere

Dis geniti, multum dea queis nascentibus aurum

Miscuit, atque animos finxit meliore metallo.

Quae si praeteritis spectata diebus in ullo est

Vis animi irarum motus cohibere valentis

Sponte sua, facile est ut de te credere possim

Hoc etiam dono cumulatam. Tu quoque digna

Tam rara, Virgo, naturae dote fuisti.

Sin aliquid tu consilii, rationis et affers

In medium victamque doces melioribus iram

Cedere consiliis, tua laus est maxima, Virgo,

Quamvis tu coelum spoliaveris hac neque laude.

Sed labor est hodie cohibenda nullus in ira

Si tuus, at vero transactum respice tempus.

Ulla, vide, fuerint annis certamina primis.

Nunc assueta iugum subit ultro pronaque victas

Dat natura manus rationi serva magistrae.

Quod cupit in nobis, tumida quod fervet ab ira,

Quod sperat metuitque, acceptum est omne ferendum

Corporibus, quorum terrena et vilis origo est.                                      [fol. 49r°]

Nam simplex animi per se natura putanda

Unaque, nec temere casu mutabilis ullo,

Coelestis, divina, suoque simillima forma

Authori ; quis eam formam reprendere possit ?

Iam si nulla forent animis commercia nostris

Corporea cum mole, tot exors nostra malorum

Vita quot impendent miseris mortalibus omni

Tempore, perpetuam capiat secura quietem.

Nunc tam dissimiles inter se res nova semper

Bella movent utri tandem victoria cedat.

Altera servitio pars, altera nata videtur

Imperio. Quod si melior regnabit, et iram,

Et facile affectus alios compresserit omnes.

Sin oblita sui versa ratione sequetur

Agrestem dominam laxasque remittet habenas,

Quas homini turbas, quantos ciet illa tumultus !

Nae fuerit multis obnoxia vita periclis !

Ergo ferum natura et corpus agreste regendum

Usque a principio, et sensim parere docendum,

Instar equi, dominae rationi. Caetera prona

Experiere, modo a teneris assueveris annis,

Auctorum neque lecta parum monumenta bonorum

Profuerint necnon modulantes carmina Musae.

Quae si quid vel durum intus vel agreste resedit,

Evellant penitus. Durum Plato iussit adire

Musas discipulum. Sacris fuit ille peractis

Commodior. C ertis Lacedemone miles in hostem

Ferre pedem numeris certisque referre solebat .

Tum siquando fuga versos conspexerat hostes,

Compositis potuit compescere versibus iram

Et dextras inhibere cruentum et condere telum.

Quid, quae provectum dicendo, et voce furentem                              [fol. 49v°]

Acrius, a tergo revocabat fistula Gracchum .

Ipse, foro quoties sublimis et arce Palati

Post decimam lassusque domum tristisque revertor,

Saepius ad numeros fugio cantuque laborem

Dulcis et arguta solor testudine natae.

Horum ingens est, Virgo, tibi provisa bonorum

Copia, quae nascens tecum simul ipsa tulisti

Et quae deinde tibi magno sunt parta labore

Et vigili studio. Nam pulsas undique Musas

Montibus et sylvis, ubi quondam habitare solebant,

Desertisque locis, intra tua tecta coegit

Horrida barbaries, dirum exitialeque monstrum,

Vix hodieque tua pavidae se veste tuentur.

Ut quum praedator nebula speculatur ab alta

Milvius in medio pascentes gramine pullos,

Quem simul ac videre, fuga se protinus illi

Proripiunt : mater fugientes excipit alis.

Ergo iis nil agreste potest considere tectis,

Quae vates habitant : ad quae fugere Camenae,

Non solum mollire hominum fera corda potentes,

Sed bruta et lapides et non tractabile ferrum.

Sic potuit Manes cythara placare superbos

Orpheus, et celsis deducere montibus ornos,

Sic bonus Amphion lapides et saxa movere,

Et pulchram subitis accingere moenibus urbem.

Iam quae sunt aliis irarum semina, primae

Quaeque solent causae tantos accendere motus,

Omnibus iis exuta cares. Irascimur omnes,

Aut quia nos sperni miseros laedive putamus,

Praesertim gravis est quum iniuria nec leve damnum,

Aut aliis alias de causis saepe movemur                                                [fol. 50r°]

Quas levis aura ferat. Non est bene coena parata,

Non bene conditi pisces, aut non satis unctum

Est olus, aut vino spumans effusa lagena,

Aut miseri cecidit manibus vas fictile servi.

Ergo quod subigit nos causae et suscitat iras,

Mollities animi est, teneri parvique timentisque

Omnia nec duros audentis obire labores.

Hinc homines prima extremaque aetate videmus

Irasci faciles, et quorum obnoxia morbis

Corpora, quique iacent amissis rebus egeni.

Omnes praeterea quos immoderata libido,

Aut aliquod desyderium vehementius in re

Exstimulat, videas subito prorumpere in iram,

Si qua iniecta mora est, si quisquam tendere contra

Audeat et cupidis illorum obsistere votis.

Tu facile iis, Virgo, tantisque parentibus orta,

Et magni soror, et magni quoque filia Regis,

Tot propriis radians virtutibus ipsa, tot artes

Egregias instructa, quibus fers nomen Olympo,

Ut careas titulis, et magnae stirpis honore,

Contemptu possis hominum te, Virgo, tueri ;

Et longe praestes aequalibus una puellis.

Nam quae damna bonis veniunt iis, quae bona vulgus

Ducit, divitiis, opibus, gemmis eborique,

Non pluris pensare soles quam vile putamen

Iuglandis stipulasve resecta messe iacenteis.

Quare nemo tibi gravis est, nihil ista moranti.

Quamvis perdiderit, quamvis everterit ille

Imprudens abacum, dominae non sentiet iras.

Forsitan id commune aliis quoque Regibus, aurum ut

Despiciant et opes nimias facilesque paratu.                                        [fol. 50v°]

Hoc proprie, Regina, tuum, quod nulla voluptas,

Nullus amor turpis vestigia casta moratur.

Victrix per medios, o Virgo, libidinis ignes,

Per medias intacta faces ad s y dera tendis.

Ergo sub domina requietis amante ministri

Pacifici, bene conveniens domus absque tumultu.

Non etenim plagae, non lorum, et vincula servos

Correxere malos. – Latebras sed quaerere furtis

Et peccare docent et fallere cautius. Atqui

Flagitium est, quamvis infamia nulla sequatur.

Nec si quis latuit fur, non est improbus ille.

– Saepe data melior venia fit servus, amansque

Tam mitis domini. Quid enim? Facere incipit ultro,

Quae prius ingratis et iniqua mente solebat.

Nec recte monuit, quisquis fuit ille poeta :

ˮ Fac timeant servi , reverentia deinde sequetur.

Verius hoc : ˮ Quem quisque colit, reveretur, honorat.

Illius os porro metuet nutumque tacentis

Nec dominum cupiet tam fallere quam bene gratum

Prodere se memoremque remissae ostendere poenae.

– Atque in privatis nec forsan inutilis illa

Cogendi ratio sit, ubi servilia cernas

Ingenia, et tanquam tardos, nisi pungis, asellos.

– At vobis quae quotidie generosa ministrat

Nobilitas, animus laudis pulsatur amore,

Dedecus, opprobriumque, ignominiamque veretur.

Est quoque non ipsis tantum clementia servis

Grata, sed iis etiam quorum est inclusa medullis.                [fol. 51r°]

Qua freti, capiunt aeternam luce quietem,

Nullaque per noctem pavidos insomnia terrent.

Qualis vere novo Zephyris spirantibus aer

Aut freta quum nullis agitantur caerula ventis.

Qualem mane tui, qualem te vespere cernunt,

Uno et perpetuo vultus animique decore,

Sedatam, comem, placidam, similemque dearum.

 

 

 

III, 12

 

A d Carolum Lotharingum C ardinalem .

 

Quam te nostra diu praesentem Gallia vidit,                                        [p. 174]

Mutus eram  : nunc sum cornice loquacior atra

Obtundoque tuas absurdis cantibus aureis.

Scilicet excussi te pravum absente pudorem.

Non mihi, non unquam tu longa silentia posthac

Obiicies, post ne similis te poena sequatur.

Languenti quondam Solisque viaeque labore

Alcidae somnum ranae impediere palustres.

Illum orasse deos iis vocem demere, mutas

Seriphias perhibent ex illo tempore ranas.

Me, tu quando voles, pergam si forte molestus

Esse tibi, verbo potes uno reddere mutum

Pisce magis. Fruar hoc scribendi munere laetus

Interea doctamque feram non optima Romam

Carmina. Tune etiam philomelas, gracule, cantu

Mercuriumve lyra citharave lacessere Phoebum,

Denique Romanis coram hiscere vatibus audes?

Non ego. Nam quis amat sua scripta minusve laborat

Ut placeant aliis hominumque per ora ferantur?

Nolo meis alios nasum torquere legendis,

Nolo Latinorum, nolo fastidia vatum

Dura pati. Tu nostra legas, tu solus amesque

Tantum, ne externo mutaveris, o bone, caelo

Iudicium retineque tuae constanter amores,

Et genium patriae ! Suetos ego tempore longo

Ne mutare senex numeros et carmina cogar,

Iratusque novas addiscere ne cocus artes.

Nam Roma nec vir, nec equus melior redit unquam.

Huic durae trivere pedum vestigia cautes                                             [p. 175]

Alpibus in summis Apenninoque nivali :

lllum Romanae penitus mersere puellae

Delitiis, miseroque animam viresque tulere,

Ni sapiens aliquis ceratas obstruat aureis,

Sirenumque dolos occultaque retia vitet.

Nota vel historia est cui non vel fabula Thusci

Scriptoris? Nostrae qui relligionis amore

Captum nescio quem recutitum fecit euntem

Romam, ut purpureos Patres ipsumque videret

Pontificem, ratus esse domum pietatis in Urbe

Praecipuamque Deo sedem. Quo denique postquam

Venit, multa videt secus atque putaverat ante,

Quae non mutavere tamen. Iam caetera nosti.

Illius exemplo, melior vel cautior ad nos

Non expectato quamprimum vere redibis.

Quanquam haec saepe tibi vitata pericula nullum

Intentare metum vel fraudem nectere possunt.

At tua non experta cohors vestigia caute

Omnia collustret, posita ne turpiter olim

Ut liberta meretricis barbaque comaque

Excutiat risum spectantibus. Illa memento

Illa tuis prohibere animorum caeca furentum

Vulnera, quae multis olim nocuere superbis

Ingeniis, ope se humana dum posse tueri

Aut aliqua magis arte putant quam munere divum.

Impia nam tota dominatur in U rbe m athesis,

Chaldaei volitantque domos atque atria circum.

Tempus ab iis certusque dies horaeque petuntur.

Et fortuna salusque hominum dependet ab astris.

Sic translata Deo rerumque hominumque satore,

Omnis ad expertes animae res gloria transit.

Quidam animos etiam pariter cum corpore nostros

Interitum sentire volunt unaque resolvi .

Et veteris promissa novaeque uberrima legis                                      [p. 176]

Vana putant . I psum patriis detrudere regnis ,

Si possunt , Dominum conentur more Gigantum  !

Has devota Deo librisque exercita sacris

Insidias bona mens rapidis praetervolat alis.

Nec tua dextra, fuit multis quae saepe saluti,

Auxilium miseris lapsisque errore negabit.

ˮ Pastoris vigilare boni est dominoque valentes

ˮ Et salvos praestare lupis ab edacibus agnos.

Haec tibi sum paucis aggressus scribere, non quo

Non ea tu melius videas et acutius et me

Et quocunque alio. Quid enim sus crassa Minervam?

Sed me stultus amor raptum meus ista subegit

Deposito mandare tibi praecepta pudore.

 

 

 

III, 13

 

Ad Bart. Faium Senatorem Parisiensem.

 

Prime Senatorum, nostri successor et heres                                        [p. 176]

Ordinis atque loci, veterem ne sperne sodalem

Et ne sperne tui consortem muneris olim.

Non quia privatum me nunc Rhamnusia fecit,

Continuo salibus privavit iniqua iocisque :

Vivo, iocor, ludo liber, curisque solutus,

Confestimque recens a somno carmina condo.

Amissos nobis ita fors pensavit honores.

 

 

 

III, 14

 

Ad I anum Morellum , Ebredunaeum.

 

Haec mea quorundam sermonibus otia carpi                                      [p. 177]

Rumor erat nostrosque maligno dente labores

Conscindi, Morelle, parum ac si iudice digna

Res sene sit, multos qui gesserit urbis honores,

Scribere ludentem puerili carmina more.

Quae contra non ipse habeam quid dicere possim,

Communi tribuenda rei si tempora furer

Improbus atque meis postponam seria ludis.

Nunc mecum nemo certaverit omnibus erga

Reges officiis patriae vel commoda nostrae.

Dum mihi cura fuit privatas scindere lites

Et dare iura foro, subsellia primus inivi

Mane viam facibus puero monstrante ; recessi

Postremus, decimam c um praeco renun c iat horam.

Nec, quo more solent alii plerique, vagabar

Porticibus curvis, cunctanti iratus arenae,

Infensusque reis, sed in una sede manebam

Fixus et immoto prope corpore. Qualia nostrum

Saepe suos memorant post admonuisse Quelinum

Exemplo durare meo. Quae regis in Aula

Nostra fuit, dum supplicibus subscribo libellis,

Quaeque locis aliis aliisque industria rebus,

Quaeque hodie postquam rationum credita nobis

Dispungendarumque fides, et maxima cura, est :

Nec te, nec quenquam cui sim modo nomine notus,

Ignorare puto. Sin quas bene munere gesto

Post reliquas nobis respublica fecerit horas,

Impendo studiis, nec iners, nec tardus, honestis

– Scribo, lego meditorve aliquid vel carmina condo –

Cur ego culper ab his lucupletibus et bene lautis?

An cessare placet magis, et nil prorsus agentem,

Aut lateres numerare domus aut praetereuntum                [p. 178]

Nomina, vestitum, faciem formamque notare?

Hoc, peream, nisi sit gravius, quam pondera ferre !

– Lude igitur, dormi, bibe, comessare, quietem

Artubus et fessis da lentus, et accipe membris !

Hoc quoque maius erit quam trudere saxa molasve.

– Non me turpi aliquo lucem consumere ludo,

Non iactis nocturna iuvat me tempora talis

Fallere, non totas resupinum stertere noctes,

Aut foedo satyros imitantem more salaces

Scortorum gregibus maculosis psallere mistum.

Non lusisse pila, magno spectante theatro,

Depositaque toga, quanquam is tibi Scaevola ludus

Dicitur arbitris quondam placuisse remotis.

– Ergo privatam rem procurare memento

Usurasque puta et crescens per menstrua foenus

Tempora, quem verso reditum sors afferat anno !

Usuras etiam nobis memorare trienteis

Audes, aut alias? Alieno versor in aere ;

Nec mihi census equestris adhuc fuit, aut erit unquam.

En tibi lectorum clarissima nomina patrum,

Qui velut aedificare domum qui cogitat, ante

Materiam, caementa solet calcemque parare,

Ipsi non aliter festis suevere diebus

Instrumenta domi cognoscere multa reorum

Inque breveis conferre notas, quo deinde futuris

Copia iudiciis large provisa redundet.

Ante solent numerare quot ex hac lite vel illa

Proveniant nummi, quae merces quanque sequatur.

Ah male, si transacta prius, decisaque pacto

Lis fuerit ! Labor immensus cadet irritus illis.

Nam memini quendam plenum gravitatis et annis,

Burgunda de gente senem, cui mille ligatis

Inclusae saccis pendebant ordine lites.

Has omneis animi causa, semel omnibus horis                                    [p. 179]

Ille recensebat minimumque putabat ad assem

Quid tandem lucri numero speraret ab illo.

Ut pastor, cui mille boves in montibus errant,

Quem ferat ex vitulis fructum, quem lacte reportet

Presso vel liquido, quem denique matribus ipsis,

Subducit tacitus, nummo nec fallitur uno.

Nec tantus dolor huic subtracta forte iuvenca,

Illi quantus erat sine iudice lite soluta

Pacatisque reis tabulas repetentibus ultro.

Quas tamen invitus semper, magnique coactu

Concilii, post terna quaternaque denique iussa

Reddidit. ˮ Hoc vero est statuentis iudicis aequum ?

ˮ Non venalitii, non mercatoris avari?

Ecce supercilio quidam metuendus acerbo,

Peccas tu, peccant alii, peccatis utrique,

Durus ait, sed tu longe deterrima peccas.

Hic, pater est aliquis de gente severus, opinor,

Fabritia Curiave, togam cui ferrea nectit

Fibula sub mentum, sine barba, intonsus et asper,

Tristis, difficilis, cui sordent omnia quanvis

Bella foris; tamen est idem turpissimus intus,

Si propius spectetur. Ab hoc ego iudice quaeram

Perconterque libens, placidos componere versus

Peccatumne putet natura an legibus esse !

Orem nos doceat quibus aut distinguere signis

Noverit a curvis recta aut fugienda petendis !

Nescivi esse malum, fateor, non hercle, magis quam

Scribere sensa animi nostri sermone pedestri.

Ipsa, vides, natura quidem nihil impedit et lex

Nulla vetat : tantum famosum scribere carmen

Poena fuit tabulis, quas condidit Appius olim.

Id vero me perpetuo vitasse, molestus

Terribilisve meis cuiquam ne versibus essem,

Repperies. Nil turpe sonat mea pagina, nullum                                    [p. 180]

Tristius obscurumve in nostro carmine verbum.

Quin etiam nostris pueri fortasse legendis

Proficient, ipsique senes queis candida mens est

Dissimilesque tui. Sed deteriora videntur

Cur mea  ? cur ego deterior c um prof e ro lectu

Non indigna, bonos non corrumpentia mores?

Fas studia illorum, fas sit componere nostris :

Tum facile agnosces quantum distemus ab illis.

At dicor, Morelle, malos componere versus,

Non bene caelatos, male pressos, et sine cura

Ac studio, faciles, puros et sponte fluenteis.

Haec mea culpa, fatebor enim, mea maxima culpa est,

Qui rem tantam adeo, tantique laboris et oti,

Aggrediar paucis absolvere fervidus horis.

Nam neque tam facilis quam multis esse videtur

Nec tam parva bonum res est bene claudere versum.

Dicam illo me errore capi qui decipit omneis

Scriptores alios, ut amet sua quisque putetque

Optima, quae non sunt? Satis hoc satis auribus aequis

Esse potest. At vero ignoscent hi mihi nunquam

Censores rigidi. Nam quis te cogit, amice,

Ad male scribendum? Facias si forte coactu

Praetoris, veniae poterat locus esse petendae,

Ut quondam Albino fertur dixisse Catonem.

Huius culpa rei mea sit scribentis inepte,

Forsitan et nimium properanter. Tu quoque partem

Non minimam, Morelle, feres, qui nostra repostis

Carmina scriniolis, ne lucem inclusa tueri

Possent, me contra multum pugnante magistro

Solvis et in claras educis luminis auras.

Unde tibi video insultus et bella parari

Maxima, dum, Morelle, tuos defendis amores.

Cura sed haec tua sit, tu videris ipse ! Priorem

Mi satis est urgere locum pedibusque tenere :                                    [p. 181]

ˮ Scilicet hunc nobis indignum haud esse laborem

ˮ Nec male scribendis in versibus otia poni .

ˮ Et poni melius quam si per lucra bonorum

ˮ Omnia perque voluptatum genus omne vagarer.

Hae sunt deliciae nobis, ea l a eta laborum

Perfugia, hu c lassi cur a eque operaeque forensis

Tanquam ad frondosi nemoris divertimus umbram.

O miseri, quibus est nunquam Parnassia rupes

Trita pedum plantis, qui nunquam e fonte bibistis

Castalio, quorum stupidas inscitia mentes

Detinet ! O, si quam liquida et quam suavis ab illo

Manet aqua in venas et vatum pura sciatis

Pectora, desipere haud nosmet puerosve putetis

Bis fieri, non tot sine causa scribere versus.

Otia vestra meis nunquam potiora feratis.

Haec, Morelle, tibi paucis scribenda putavi,

Haec tibi nempe, meis cui respondere malignis

Continuus labor et virosa refellere dicta.

Ut linguis posthac faveant, terrere novis me

Criminibus saltem et maledictis figere cessent !

 

 

III, 15

 

A d Margaritam Regis sororem .

 

Mentito toties Remorum et nuper in urbe,                                          [p. 181]

Et post litterulis, modo quas Dunensis ab agri

Castello dedimus, vix aequum parcere : eundem

Namque bis ad lapidem scopulumve impingere turpe est.

Praeteriere dies condictaque tempora. Quod si

Ad nova te promissa vocem nunc spemque futuri,

Non credas etiam iurato et vera loquenti,

Non si succedam foribus tuaque ostia pulsem ;

Atque haec poena vetus mendaci debita linguae,

Quam subeam patiens, si non aliena potestas                                     [p. 182]

Huius tota rei sit, non mea. Namque putare

Noli me lentis manibus mollique lacerto

Hoc opus aggressum. Quem si natura tulisset

Ignavum, mollem, pigrum, requietis a m antem,

At permulta domum retrahant tamen : optima coniux,

Tum desideriumque urbis rerumque mearum,

Imprimisque tui, facies me cuius et oris

Gratia tam reficit quam verno tempore flores

Purpurei gratum spirant carpentis odorem

Naribus et recreant omnes in corpore sensus ;

Quam fluvio mersata diu perfusa vel imbri

Longa fovent volucres aprico littore colla

Et madidas gaudent expandere solibus alas.

Quid faciam? Possumne reos urgere morantes

Pignoribus captis coeptumque relinquere crimen?

Hic (dicent) nobis operam non praebuit, urbem

Dum properat fugiens patriosque revisere fines.

Corripuit spatium concessi temporis, ex quo

Ornandae litis nobis erepta facultas.

Aut aliud fingent maledictum atrocius illo.

Quin et sarcinulas cogenti atque ire parato

Obiicitur nova cura, novique repente labores

Incurrunt: aliud iubeor cognoscere crimen

Commissique reo mores inquirere testis.

Accipio mandata geroque ex ordine morem.

Credo aliquod propriumve meum facinusve paternum

Vlcisci voluisse deos et carceris instar

Hunc mihi poenarumve locum tribuisse merenti.

Te memini, te, V irgo, priusquam extruderer istin c,

Praesentire malum hoc veniens nostramque dolere

Saepe vicem, quia nec capitalis quaestio nostris

Apta videretur vel congrua moribus esse.

Quod si praescisses longum fore – qui tuus erga

Nos amor est –, nunquam discedere passa fuisses.                           [p. 183]

Huc aliquis saltem veniat dimissus ab urbe

Nuntius, optatis implens mihi vocibus aures

Teque ferens (sicut primis consuestis ab annis)

Reginam pariter duo rari exempla pudoris

Vivere coniunctas animis, recteque valere ;

Te quoque fraterno atque illam gaudere mariti

Iucundo reditu et claris ex hoste triumphis,

Et populum clausis circum delubra tabernis

Ire Deo grates tantis successibus actum.

Verum Mercurius nos has retrusit in oras

Quas adeunt nulli, per quas nec transitus ulli est.

Et nisi spes primis affulgeat alma calendis

Promittens operi supremum imponere finem,

Ianus et incipiente bifrons me liberet anno,

Forsitan huic possim succumbere, Virgo, labori.

 

 

 

III, 16

 

Ad Paullum Camborea villa regia.

 

Camboreae qui visus ager mihi sit modo villae,                                  [fol. 52v°]

Quae regio, qui splendor in aedibus intus et extra,

Qui laxis in porticibus rectisque columnis,

Quaeque ima et media et summi fastigia tecti,

Quae scalae duplices, et inextricabilis error

Hac illac tanquam ignota regione vagantum,

Paule, rogas? Uno tibi possim absolvere verbo

Regia (ne fortasse vagans per singula fiam

Longior) ac (si quaeris) in hoc sunt omnia verbo.

Praeterea si nosse iuvat quisnam fuit author

Tam praeclari operis, quisve has sibi condidit aedes,

Et quis arenosi tot nuper iugera campi

Instituit vivosque lacus circumdare muro ;

Illius ingenium (facile est quia dicere nomen)

Exemplo nequeam tibi commonstrare  : s ed ipse

Quantum acie visuque potes contendere mentis,

Finge tibi speciem, quae summi maxima regis

Optimaque esse potest, et talem crede fuisse

Illum qui vivens opus hoc mirabile fecit :

Magnanimum qui res humanas duceret omnes

Infra se positas : cuius vim attingere mentis

Nullius manus artificis, nullique labores                                                [fol. 53r°]

Exprimere, aut vivo potuerunt reddere saxo :

Qui semper divinum aliquid spiraret et altum,

Qui pedibus terras, et vertice tangeret astra :

Cui neque pyramides Libycae Rhodiive colossi,

Quaeque alia audierat toto miracula mundo

Visa unquam sunt magna satis, qui saepius ipse

Et maiora ausus vivens, et maxima fecit :

Qui lignoque lutoque exstructas ante, reliquit

Marmoreas, cinxitque praealtis moenibus urbes :

Quique rudes animos nostraeque ferocia gentis

Ingenia excoluit studiis, moriensque parentis

Musarum pulchro meruit cognomine dici.

Quare nunc tantum mirari desine Regem

Aedificare sibi tanto praetoria sumptu,

Quem non tota suis capiebant oppida muris

Lugdunum, et magnae iam par Lutetia Romae :

Cui neque magna satis duo talia regna fuissent.

Ac quum multa sui monumenta reliquerit ille

Ingenii, tum viva patrisque simillima formae

Cernitur in natis expressa duobus imago.

Filius ingentis regni successor et haeres

Armorum studiis excellit, et arte regendi

Imperio populos patriis se laudibus aequat.

Filia divinas amplexa est Palladis artes,

Pacis amans ; nam pace bonis locus artibus, ipsa

Denique pacifica Tritonia gaudet oliva.

 

 

 

III, 17

 

In librum Andraeae Tiraquelli de legibus connubialibus.

 

Qui nondum plane tersus nondumque politus                                      [fol. 12 v°]

Olim imprudentis domini liber aurea claustra

Ruperat, effracto veluti qui carcere fugit

Hinnulus et spatiis decurrere gaudet apertis,

Tandem opera magna studioque retractus herili

Sub clavem tristesque foros, ibi tempore longo

Oppressus latuit, nunc multo quam fuit ante

Divitior, plenis et iam maturior annis

Redditur in lucem, qui tantum distat ab illo

Quam gravis et sapiens annis iuvenilibus aetas.

Utque scias plane perfectum, authore libenti

Prodit, iudicium grave, lector, cuius apud te est.

Multa quidem monumenta tuae virtutis habemus                        [fol. 13 r°]

Andrea, multis venit tibi gloria rebus.

At te non alio tantum iactaveris ullo,

Iudice me, nullo ingenium tibi se mage tollet

Quam quo vincla doces animis aptare duorum,

Et quibus ille roget verbis, quibus illa sequatur,

Quae sint coniugii stantis, quae iura soluti.

Uno cuncta simul conclusa volumine iusto.

Scripseris haud pridem quamvis opus utile nostro

De conservandis in nomine rebus avitis,

Quae vel nequitia vel dura sorte propinqui

Mutarunt dominum atque alieno iure tenentur,

Ipsa tibi foecunda licet natura novarum

Quotidie rerum species formasque ministret,

Mox alium iungens, alio defuncta, laborem,

Ingenii specimen nequeas tamen oedere maius.

Sic etenim macra et sterili versatus es in re,

Tot dotes istuc, bona tot peregrina tulisti

Ut nihil uberius meliusve haec viderit aetas.

En dici quod saepe solet, praestantia posse

Ingenia e parvis elephantos reddere muscis .

Sic Culicem noster, sic G r ecus lusit Homerus

Proelia ranarum nunquam pugnata duello.

Tanto est humanis maior mens ignea rebus

Quae penetrat coelos et Tartara tendit ad ima,

Dilatat, constringit, adauget, deminuit res.

 

 

 

III, 18

 

A d Lancelotum Carlum , E pisc. Reginensem.

 

Quid tu, quid Frexus, quid melle Gelasius omni                                    [p. 186]

Dulcior, ecquid agit reliquorum candida vatum

Et dilecta cohors? Opibusne intenta parandis

Pierides ipsumque excussit pectore Phoebum?

Magna palatinos accendunt praemia vates,

Magnus honos, sua cum recitari principis ante

Ora vident, ferrique in caelum scripta. Quid inde?

Larga nempe manu precium Rex carminis aequat.

Esuriunt alii studiis et honore carentes,

Splendida non ausi contingere limina Regum,

Sicque suis plures noti modo civibus aulam

Principis et vultus nunquam subiere serenos.

ˮ Non eadem semper fortuna, vel omnibus una est.

At vos qui tumidi servatis limina Regum,

Qui faciles Musas intro cum vultis ad illos

Ducitis, aut sacro prohibetis limine, quorum

Omnes arbitrium subeunt ubicunque poetae,

Externis aperite fores virtutibus aequi !

Nec mala suspicio, nec vos aliena retardet

Gloria, nec magni trepidum certamen honoris,                                   [p. 187]

Quos sua iampridem virtus super aethera raptos

Exemit numeris, altaque in sede locavit !

Saepe levis calamus vel agrestis fistula somnum

Excussit nimia citharae dulcedine captis.

Ut stomachus satur altilium quandoque volucrum

Visceribus gaudet bubulis rostrisque suillis,

Neglecta panemque siligine devorat atrum,

Sic non magna placent, non et pulcherrima semper

Carmina; contentus quae sese prima legenti

Forte dabunt aliquis non iam meliora requiret.

Vos nunc Armoricas securi invisitis urbes

Littoraque Oceani flavis adversa Britannis,

Maclovii et fanum Venetosque antiqua ferentes

Ornamenta suisque habitatam regibus arcem

Et Bresti portum, laxo tutissimus alveo,

Qui facile accipiat venientes mille carinas.

Vix desiderium sed amans R egina mariti

Perferet, absentisque moras lentosque regressus ;

Et fraterna soror vestigia tarda queretur.

Nequicquam Bogius tantum lenire dolorem

Tentabit, nequidquam alii (pia turba) poetae.

Non alio mulier quondam magis ulla marito

Arsit. Nulla soror sese huic in fratris amore

Comparet. O iunctas aeterno foedere mentes!

O quibus est impressa animis virtutis imago,

Quos sibi conciliat, quantosque adiungit amores!

Praesertim simili quibus est natura metallo

Ingenium fabricata, coli si contigit iisdem

Moribus et studiis, et eadem vivere sorte.

Tu regi comes is et magno regis amico.

Me vero secessus habet nunc ruris amoeni

Litibus elapsum mediis urbisque tumultu.

Me reficit tellus ornata virentibus herbis,

Villa solo modico surgens operisque vetusti.                                       [p. 188]

Contiguum villae nemus est ac frondea silva

Quae lepores mensis, domino quae sufficit umbram.

Nulla tamen varios ostendunt prata colores,

Nulli cum strepitu saliunt per gramina rivi,

At certe putei non deficit unda perennis.

Contrahis hic frontem meliusque precaris amico

Iudicium; sed quis locus egredientibus urbe,

Quae regio quaeve ora parum videatur amoena?

Fortunatus eram, mihi crede , nimisque beatus,

Ni Deus hanc nobis aliquis turbasset ab alto

Laetitiam pluviasque hiemes pro vere dedisset.

Vastinos saltus sterilesque Aponis arenas

Pinguibus anteferam cultis campoque feraci.

Sed iam causidici lites et iurgia miscent

Et fastos venisse dies et tempora clamant

Utilia. En quocunque rapis te subsequor, Hermes

livre IV

 

MICHAELIS HOSPITALII EPISTOLARUM LIBER IV

 

IV, 1

Ad Franciscum Lotaringum Guisiorum Principem, Epistola

 

Aut tu rem nobis convulso cardine lapsam                            [f. A2r°]

Unus restitues primaque in sede locabis,

Aut certe nullis unquam fortuna resurget

Gallica temporibus, sed humi despecta jacebit

Aeternum. Manet illa, manet te laurea, ductor

Maxime Francorum. Quis enim se comparet alter,

Quemve ducem potius Rex tanto opponeret hosti ?

Illius expulso nuper genitore triumphum

Egisti ; pulso veniet par gloria nato.

Est illud vestro generi fatale, tuaeque

Virtutis proprium magnos compescere fastus

Burgundae gentis, quae nunc sociata Britannis

Rege novo exultans nostris in finibus agros

Praesidiis vacuos populatur et oppida carpit.

Ut coniux peregre redeuntem casta maritum,

Ipsa domi longo cum tempore sola fuisset,

Excipit amplexu tenero, volvuntur obortae

Laetitia lachrymae perque illius ora genasque,

Haud minus adventu Rex ipse Erricus, et omnis

Visa domus gaudere tuo  ; per rura, per urbes                      [f. A2v°]

Festa celebrantur plenis convivia mensis.

Ut sol exoriens concussas grandine silvas,

Depressos et humi flores languentiaque arva

Erigit, et coelum radiis terrasque serenat,

Sic perculsa gravi tu vulnere pectora plebis

Nobiliumque animos reficis speque arduus imples.

Et modo noster eques saevo concisus ab hoste,

Te rectore diu non se fore sperat inultum,

Et spolia Hispanos ereptaque signa reposcit.

Haec hominum de te spes vulgo est; irrita ne sit

Illa, vide! Permulta potes numerare trophaea

Hostibus a domitis, multos numerare triumphos ;

Quos tamen una dies, unusque evertere casus

Et Fortuna potest, laudemque abolere priorem.

Annibal et Pompeius item, duo lumina gentis

Quisque suae, multas bello retulere coronas,

Collatis ausi toties decernere signis.

“ Victus uterque fuit documento quam nihil usquam

“ Perpetuum solet in terris fixumque manere,

“ Humanis quam nulla subest constantia rebus.

Quid ? Domitorem Asiae Cyrum non una subegit

Foemina, et abscissum caput illi sanguine mersit ?

Nam cur ipse tuos exempla domestica ponam

Ante oculos ? Cur Parthenopes tentata beatae

Regna tuis atavis, infausto Marte, per annos

Centum continuos, Errici post quoque Regis

Auspiciis ductuque tuo ? Fuit exitus idem

Pene tibi, nisi quod servatus cum duce miles

Incolumis salvusque domum patriamque revertit.                             [f. A3r°]

Hoc ducis egregii prudentia fecit, ut illos

Quos adeo servare Salus, nec si velit ipsa,

Posse videbatur, cunctos servaret ad unum.

Parva manus, sed enim gravibus defuncta periclis

Saepius, et multos quondam perpessa labores.

Nec tibi praetermissa tui pars muneris ulla,

Tantum displicuisse Deo mihi caussa videtur :

Aut nimia haec, totum iam pene vagata per orbem,

Ambitio, aut cives aliquid peccavimus ipsi.

Si gaudet rerum vicibus Fortuna diuque

Stare loco nescit, si nos huc versat et illuc,

Arbitrioque suo spoliat vel honoribus auget,

Idque aliis belli ducibus si contigit ante

Innumeris, tibi si contingere posse putabis,

Noli pr ae teritis nimium confidere factis,

Neve feras coelo caput altius, aut tumidum cor,

Neu metue eventus dubios , tristemque futuri

Temporis invidiam, levis aut opprobria vulgi.

Sed quemcunque dabit finem Deus, accipe grato

Praesentique animo. Caussas mortalibus esse

Ignotas voluit; tua sit modo culpa caveto.

Quid si nec populo, quae tot victoria votis

Expetitur, Regi nec saepe sit utilis ipsi ?

Implevit variis Asiae victoria Romam

Deliciis, et quam non Punica bella tot annos

Continuata prius, non regis et arma Philippi

Contuderant, peregrina severam perdidit urbem

Luxuria. Hinc caedes, et publica furta, rapinae,

Direptaeque urbes sociorum, et dira cupido                         [f. A3v°]

Regnandi in patria, civilia denique bella.

Insubrum capto duce nuper et ubere campo

Foelicis nimium populi, foedeque peremptis

Helvetiis, Francisco ausis concurrere Regi,

Plus damnique malique accepit Gallia, capto

Quam post R ege suo Ticini ad fluminis undas.

Imperium Francorum et gloria nominis aucta est,

Sed mores abiere boni. Vix octo Loisi

Regis ab interitu numeramus lustra, fuisse

Dicas mille. Viris tantum distamus ab illis,

Prima quibus tum cura fuit servare paternum

Praediolum, servare larem vigilanter avitum,

Tum desideriis fines adhibere modumque

Sumptibus, et proprio contentis iam nihil ultra

Appetere, et nullas vicino intendere lites,

Castra sequi et pulchram bello sibi quaerere laudem,

Raro in conspectum Regis procerumque venire,

Scire nec obsequiis animos captare potentum,

Nec blando sermone mereri praemia Regum,

Scire famem perferre sitimque, et frigus, et aestum,

Scire equitem medio peditemque lacessere campo.

Horum de numero procedat si quis in Aulam

Horridus, et sudore fluens, et pulvere plenus,

Quos istis auro fulgentibus, et bene lautis,

Commoveat risus, ut praeter sibila secum

Nil prorsus referat ! Quid nos victore putamus

Aequius imperium aut melius sub Rege futurum ?

Pauci adeo reges fortunam ferre secundam

Aequa mente sciunt, et iam securus ab hoste                      [f. A4r°]

In sua rex strictum convertit viscera ferrum.

Saepe vel incautos conficta calumnia Reges

Auribus apprendit, turpisve inscitia rerum.

Arguitur sceleris villam qui forte propinquam

Hic habet, et videt usque sua quam Regis amicus.

Ornantur testes miseroque redempta parantur

Iudicia. O, saltem redimat se, castoris instar,

Castoreo, et salva iactet patrimonia vita !

Sed vivis rerum dominis aliena tenere

Nec tuto se posse putant. Ea nos bona stulti

Ducimus, exitio multis quae saepe fuere.

Mille cadunt populis ducibusque incommoda victis,

Multo plura cadunt etiam victoribus ipsis,

Interitusque ferunt animorum et corporis una.

“ Corrumpunt hominum foelicia tempora mentes,

“ Avertuntque Deo sensus, nec tollere coelo

“ Ora sinunt. Quis enim laetis coelestia rebus

Cogitat ? Adversis, quam sit miseranda monemur

Conditio nostrae, quam vilis et infima, vitae.

Tunc opis humanae deiecti praesidio, spem

Vertimus ad superos trepidi, veniamque precamur :

Mutamus mores. Ea nos via lenis in altum

Ducit, ubi sedes animis aeterna beatis.

Miramur si quando preces non auribus aequis

Accipit, aut hominum reddit contraria votis

Saepe Deus, durumque inclementemque vocamus.

Ut pater infanti puero si dira venena,

Sive micans ferrum, aut aliud quid forte petenti

Mortiferum, tamen ille neget, tibi durus et asper,              [f. A4v°]

Non patrio indulgens potius videatur amori ?

Ergo tu referre putas nihil, hostibus utrum

An gesti nobis accedat gloria belli ?

Non ego. Sed primum iubeo nos quaerere pacem.

Si pax nulla datur, nec conditionibus aequis,

Contestare deos invitum accingier armis,

Auxilioque voca. Non illi tempore longo

Numina passuri sua sunt contempta iacere.

Si necdum melior belli fortuna sequetur,

Rursus et aversi placanda est numinis ira

Nec pecudum fibris, sed pura mente litandum est,

Syncerisque animis. Cum sit Deus optimus ipse,

Non amat ille preces, non impia vota malorum.

Tu plenus stupri plenusque libidinis intus,

Et furax et avarus et ambitiosus honorum,

Impetrare putas aliquid te posse, priusquam

Ablueris sacra vivi te fluminis unda ?

Quem foribus templi sapiens arcere sacerdos

Debuit, atque reos inter plorare iubere.

Tu prima si luce genu curvaveris aras

Ante deum, tibi deinde putas extrema licere

Omnia. Rideri non vult Deus, et videt intus

Quid tectum vel fronte geras, vel pectore clausum,

Et fictas odit lachrymas, simulataque verba.

Iactabat legis studium Pharisaeus, et ore

Decantata suo Mosis mandata ferebat  :

Displicuit Domino ; manceps quia turpia coram

Lucra fatebatur, venia donatus abivit.

Nos etiam adversae nuper cum nuntia pugnae                    [f. A5r°]

Fama repens nostras inopinaque venit ad aures,

Consternati animis, quibus arma virique deessent,

Cumque putaretur portae iam proximus hostis,

Ad delubra deum confugimus, et prece multa

Suppliciter pacem veniamque poposcimus illos.

Continuit se quisque dies vix quatuor, hostis

Cum subito regredi, vel non procedere, fertur :

Ilicet excussa formidine protinus omnes

Ad vomitum redeunt et vitae probra prioris ;

Ut pueri lusum repetunt abeunte magistro,

Nunc peccant homines peiora prioribus illis.

Nec dilata putant, sed tempus in omne remissa

Supplicia, elusisque deis impune, iocantur.

Hostis abit. Qui scis an vere ineunte redibit

Fortior et melior? Nobis sunt omnia victis

Inferiora. Ducis Roma Latioque remissi

Non feret aspectum Germanus miles, et ora

Vertet ob os illius. Ea spe ducitur omnis

Gallia. Nec quisquam est alius, quo fidere tantum,

Quove magis ductore animos attollere possit.

Verum multa cadunt inter duo tempora, multae hoc

Ne duce pugnetur possunt existere caussae.

Aut quisnam superum fatis iraeque resistat ?

Mutemus mores igitur veniamque precemur ;

Imprimisque deos et tota mente colamus

Et totis animis ; exin nos inter amemus ;

Sit bene sarcta velut multorum gratia fratrum,

Nec minor alterius quam nostrae cura salutis.

Quae si fixa animo penitus mandata geremus,                    [f. A5v°]

Mortes, exilia, atque fugas, et damna bonorum,

Quaeque solent alia adversis accedere rebus,

Haud magnifaciemus ; erunt neque tristia nobis

Aspera, nec vel amara nimis, vel dura ferendo.

Scilicet extinctos merces uberrima coelo

Et promissa manent aeternae praemia vitae.

 

 

IV, 2

 

De Caleti et Guinae, oppidorum proximo hoc bello captorum, expugnatione Carmen longe doctissimum

 

Sic mutat fortuna vices et ludit atrocem                                [f. A3r°]

More suo ludum, nunc his, nunc aequior illis.

Nos adeo fusi et magno certamine victi

Nuper ab Hispanis, fortes modo vicimus Anglos,

Ereptas patribus tandemque recepimus urbes,

Oceano in medio iussis regnare Britannis.

llli cum lachrymis terra cessere retenta

Possessaque suis atavis iam tempore longo.

Namque erat in fatis rediturum haud ante Caletum

Ad veteres dominos, quam se regina marito

Traderet externo, veterumque propagine Regum

Posthabita novus hic succederet advena regnis.

Ipse, Valesina venturum e stirpe nepotem,

Merlinus vates multo praedixerat ante,

Sanguinis ultorem nostri cladisque futurum

Cresciacae, cecidit qua Francica pene iuventus

Omnis et extinctae sunt longa in tempora vires.

Non magis ille suis (quanquam verissimus auctor)

Creditus est, Troiae Priami quam filia Regis.                        [f. A3v°]

Quinetiam tantum his animi victoria duplex

Addiderat, tantus nostri contemptus, ut arcis

In foribus summis legeretur marmore duro

Incisum carmen (valet id sermone Latino):

« Tum demum Francus premet obsidione Caletum,

Cum ferrum plumbumve natabit suberis instar »,

Barbara vox, supraque hominum fiducia morem.

Sed neque tot circumductae fusaeque paludes,

Totque obiecta vias passim castella per omneis

Praesidiis insessa virum, potuere morari

Nostrorum turmas equitum peditumque cohortes.

Ipse feros secum diversis partibus orbis

Adductos rapiens comites, sublimis in alto

Lotarenus equo, prius est conspectus ad urbem

Designare locum castris, et cingere vallo,

Quam miseri cives illum potuisse putarent

Angustos aditus, arctosque evadere calles.

Hic labor exoriturque novus maiorque priore.

Murus erat latere e cocto firmissimus, alta

Incinctus fossa, verum post aggere nullo

Subnixus, lapidis iactu vix aequore distans.

In medio littus, Nerei quod proluit unda,

Bisque die refluo terris illabitur aestu.

Tum me ludentem nemo conchasve legentem

Viderit ; at siccam postquam mare liquit arenam

Discedens, pedibus tamen hic consistitur aegre.

Nec patiens onerum locus est, et saepius alte                     [f. A4r°]

Subsidet, iniectoque fatiscit pondere tellus.

Hac regione, levi subiectis cratibus alno,

Exponenda fuit tamen omnis machina belli.

Ingens praeterea, suspectuque ardua turris

Missilibus portumque globis littusque premebat.

Omnia quae tam multa ferox incommoda noster

Miles, et unius vicit ducis inclyta virtus.

Expugnata prius turris ; mox regia muro

Iuncta domus, primos aditus patefecit in urbem.

Armatis data pax et inermibus ; urbe relicta

Illaesi cives alio concedere iussi.

At tu Guina ferox, domini clementis et aequi

Audires potius leges et mollia iussa,

Quam Rex experiare manu quid possit et armis.

Non tua nunc eversa, soloque aequata iacerent

Moenia ; non domibus lapsis inducat aratrum

Agricola, inque novo sementem praeparet arvo.

Quis furor, aut quaenam rabies haec, strage virorum

Non contenta, simul nisi totas hauriat urbes,

Integraque addictis cum civibus oppida sacret

Diis Herebi ? Nuper Tervenam vidimus urbem

In Morinis, Edinique superbam vidimus arcem ;

Vix in utrisque locis hodie vestigia parent

Tectorum quae sint fortassis in hoste ferenda.

Id vero, manibus propriis sua moenia cives

Deiicere incensasque faces supponere tectis ;

Parcere nec patriae, victor cui parceret hostis,

Quale fuisse putas ? Hominum magis, anne ferarum ?

Sed nostris ducibus praeclaro munere divum                       [f. A4v°]

Intentata prius coelo victoria venit.

Cum mare, cum glacialis hyems et cum vetus urbis

Gloria, cumque recens adversae infamia pugnae,

Et nimium fortuna diu contraria, possent

Talibus, audaces quamvis, abducere coeptis ;

Mens, Errice, tamen semper tibi constitit una ;

Te solum referunt animos firmasse tuorum ;

Scilicet ut regum coelesti numine mentes

Impellique trahique, deis quocunque videtur

Et quo mortales nequeunt pertingere sensus,

Addiscant homines ; mirari cur ita fiant

Plurima, factorumque absistant quaerere causas.

Ac deus is, quicunque tibi fuit istius auctor

Consilii, monstravit iter, ducibusque praeivit

Idem, Errice, tuis, donec res ordine gesta est.

Idem, multorum cum posceret aera dierum

Miles inops et signa sequi se posse negaret,

Exhausto penitus belli per tempora fisco,

Hunc animum in patriam dedit, hanc tibi Carole mentem,

Ut tu vas, sponsorque rei communis, in urbe

Parisia, biduo omne bonis a civibus aurum

Acciperes ; quae mox divisa pecunia fratri

Morigeros comites, et ad omnia iussa paratos

Reddidit. His opibus pulsi cessere Britanni

Littoribus nostris, maria ultra caerula ponti.

Quas ergo tot opumque, Deo, tantaeque datori

Laetitiae nobis fas est persolvere grates ?

An delecta boum, pecudum vel corpora centum

Illius ante pias grati mactabimus aras ?                                 [f. A5r°]

An laetum paeana canemus ioque triumphe,

Quodque solet dici victorum carmen honori ?

Usurpata malis cultoribus ista deorum,

Nos hanc gloriolam potius laudemque sinamus

Invicto fortique Deo, turgentia Regum

Colla superborum qui proterit, et pede calcat ;

Subiectos humilesque, ipsique accepta ferenteis

Omnia, tollit humo supera ad convexa polorum ;

Qui nos successu nimio rebusque secundis

Inflatos ideo castigat more paterno,

Casibus exercens variis, ne nostra putemus

Quae nos ille frui secura mente sinebat,

Ut rerum et columen nostrarum, spemque salutis,

Privati, Regesque, Deo ponamus in uno,

Nec fracti nimium, dura cum sorte gravamur,

Nec rursum elati, veniunt cum prospera nobis.

 

 

IV, 3

 

De Theavilla capta, Mich. Hospit. carmen

 

Ut gravis et senio confectus miles ad arma,                         [f. A2r°]

Cum patriae res poscet, inutilis ipse, vocabit

Florenteis alios, quantum contendere nixu

Et laterum et vocis poterit, seseque paratum

Ostendet ferro patriam defendere et armis,

Amissae quondam superent in corpore vires ;

Sic ego, cui tenuis puero vel nulla facultas

Ante fuit, nullus scribendi carminis usus,

Et siquid fuerat, veniens tamen abstulit aetas,

Hortari assidue nostros haud desino vates

Argumenta sibi praeclaris sumere digna

Quamlibet ingeniis, patriamque ornare virosque,

Sive pares illis seu non virtute minores,

Quos aut Virgilius, quos aut cantavit Homerus

– Ni Danaos ea maior erit laus, mille profectos

Navibus a patria, decimo vix segniter anno

Unam Asiae cepisse dolis et fraudibus urbem,

Aut magnum Aeneam Rutulos superasse colonos

Fretum opibusque suis, socialique agmine fretum

Arcadis Evandri, tria quam fortissima bello

Oppida ter denis (summum) expugnasse diebus –.

Nec vero Phrygio conflatum milite molli

Praesidium intus erat ; sed defensore Britanno                   [f. A2v°]

Guina tenebatur, celsique arx alta Caleti.

Hic quoque plus operis, Theavillam nanque paludes

Undique cingebant, gelidique profunda Mosellae

Flumina, delectumque ex omni milite robur

Praestanteisque viros incluserat urbe Philippus ;

Quum Metis fabricas, et ahenea multa parari

Audisset tormenta pilasque ex aere, simulque

Ingentem valde numerum mixti sale nitro

Sulphuris ; haec secum haud frustra provisa putabat,

Hisque velut claustris sperabat et obice tali

Nostra moraturum se iam gradientia campo

Agmina, dum vocat ipse suos male parcus eunteis

Tardius, et segnes cogit sub signa maniplos.

Obsessi interea media plus parte suorum

Amissa, cum murum hostis turremque teneret,

Nostrorum (superest via quando haec una salutis)

Permisere ducum fidei res, arma, virosque,

Omnia, quae illorum precibus concessa benigne,

Et medici morbos curareque vulnera iussi,

Pertulerant toto cives quae plurima bello ;

Adiutique inopes et equis et navibus, utrum

Carpere iter mallent ; tum siquis in urbe manere

Vellet et in patria, non aegre facta potestas.

Haec demum insignis pietas, ea regia virtus,

Ut bello premere armatos, sic parcere victis.

Nec tam se fortes animi generosaque monstrant

Pectora, dum vertunt imis a sedibus urbes,

Complent caede vias : nec tantum laudis ab illa                  [f. A3r°]

Strage domum referent,quam cum miserabile vulgus

Illaesum servant illibatumque pudorem

Virginibus. Trahit haec quamvis aliena stupentum

Corda virum, et saevos clementia mitigat hostes.

Ipsis saepe suum facinus victoribus, ipsis

Displicet. Hoc iterum quam nolint vincere pacto !

Aut quis Marcelli, quis non audivit inanes

Corneli gemitus admistaque gaudia luctu,

Dum duo diversis regionibus oppida vertunt

Maxima, nec cohibere valent iam militis iras

Quin ruat et rapidis permisceat omnia flammis ?

Ipse ferus quamvis caedique assuetus Achilles

Vix, puto, vix teneat lacrymas, si versa videret

Pergama, si pulchris subiecta incendia tectis,

Ante virum matres, et matrum ante ora puellas

Prostitui, capita illidi puerilia muris,

Si nullo aetatis, nullo discrimine sexus

Per vicos passim proiecta cadavera cernat,

Et captae si quid gravius tum contigit urbi.

Nos unum et commune quibus nomen dedit una

Relligio, ritusque pares moremque sacrorum,

Quanquam divisis coelo terraque marique,

Quanquam sub regum positis ditione duorum,

Nos tanquam fratres uno genitore creati

Complures, nos unius quasi corporis artus,

Indorum vel more Scytharum bella geramus,

Qui neque dicuntur pueris senibusve caducis

Parcere, nec tenera quamvis ætate puellis ?                        [f. A3v°]

Ipsa (nefas dictu) captorum viscera torrent

Ignibus, et diris epulanda apponere mensis

Haud dubitant. Quin haec potius crudelia, fratres,

Bella relinquamus, nostris contraria votis,

Bella adversa Deo. Quae si quandoque coacti

Suscipimus, bellum nobis cum fratribus esse

In mentem veniat, quibus aequum lege paremque

Ac nobis, ipsi praestare iubemur amorem.

Haec animo reputans, nec pacem poscere duces

Turpe, nec oranti pacem concedere turpe.

Ergo nec patria, nec Regis nomine quicquam

Indignum fecit, puero qui nuper eunti

Traditus ad matrem ductor custosque fidelis,

Conventu in medio sermonem iniecit honestum

Aeterna de pace prior ; nec protinus hosti

Plus aliquid iusto tribuit, fassusve timorem est.

Nempe aliud potius quid poscat et optet, ab illo

Rege suo veniens, aliis qui regibus anteit

Omnibus, et pietatis habet cognomen in illis

Praecipuae, quae vox potuit magis ulla decere

Pontificem ? Nimis ille ferox avidusque fuisse

Sanguinis humani legatus ab urbe videtur

Ad Poenos Fabius, qui cum mandata Senatus

Effari iussus Tyriis praesentibus esset,

Facto e veste sinu : « Bellum hic pacemque tenemus ;

Sumite de medio vobis utrumlibet », inquit :

« Tu vero », acclamant, « utrum placet elige ». Bellum,

Effuso simul ille sinu, se tradere dixit.                                    [f. A4r°]

Mallem equidem pacem. Non tot post nominis Afri

Italicique malo periissent millia letho.

Attamen est nostri sermo rejectus ab hoste

Pacificatoris. Quid, nos ignavius arma

Cepimus, ejecti spe pacis, an acrius, ipsos

Auxilio nobis sperantes affore Divos ?

“ Semper enim superi reges odere superbos,

“ Supplicibus parcunt pacemque petentibus ultro.

Quid, qui praesidium capta dimisit ab urbe,

Emisit cives cum matribus atque puellis

Salvos incolumesque, fidem servavit, et omne

Praestitit officium charis quod suevit amicis,

Non tibi major erit, quam si iugulasset inermes

Armatosque simul, venum aut captiva dedisset

Corpora, et in cinerem vertisset tecta domosque ?

Quare magnificis fratrum celebrandus uterque,

Laudibus ; ille quidem mihi semper et omnibus horis ;

Huic servatori patriae finesque regenti

Francorum veteres, vos o quibus aurea pleno

Egregii vates fundit se copia cornu,

Concinite aeternos meritis pro talibus hymnos.

Nec tu, Rex Henrice, tenax et parcus honorum

Erga illum fueris, tibi qui diversa trophaea

Hostibus a victis statuit duo maxima paucis

Mensibus. Hic te Rege fuit dignissimus uno.

Hunc fortuna ducem meruit tua. Respice quantum

Terrarum ditione tenes, quas finibus urbes

Ille tuis, quae rura vel agros addidit ; omnis                         [f. A4v°]

Oceanus tibi servit et omnis ripa Mosellae

Proxima Treveris Germanique hospita Rheni.

Hoc duce, praeterito recreati corda timore

Incipimus sperare etiam nos posse recentem

Aspersam maculam Quintino abstergere bello.

Dii te longaevum nobis, Henrice, ducemque

Hunc tibi longaevum servent, ut et ipse requiras

Extinctum nunquam, te nec desideret ille.

 

 

IV, 4

 

Ad Margaretam regiam virginem

 

En, virgo, tibi nobilium pulcherrima vatum                           [f. 55r°]

Carmina, nondum lecta mihi, quem muneris huius

Assidui, ingrati, rixarum et litis alumni

Pertesum bis quinque dies procul urbe foroque

Ruris amor tenuit, modo sunt oblata reverso.

Ne tu, ne facias ideo tamen illa minoris,

Neve puta precibus studioque urgentis amici

Victum (quod multis venit usu) haec mittere nostra

Scripta manu, quo sis melioribus aequior illis.

At facile amplector, quamvis incognita, clari

Artificis quaecunque manu caelata feruntur,

Scilicet indulgens alienis, et magis aequus

Quam fortasse meis. Sed non obscura videbis

Nomina tu, neque primum hodie hoc exercita ludo ;

Et tibi iudicium, tibi doctas Delius aures

Praebuit, ac regale refersit pectus honestis

Artibus : eximiam raramque in principe laudem.

Tantum nulla decus tulit unquam regia virgo.

Innumeros haec causa viros, ut condere carmen,

Utque suos vellent tibi consecrare labores

Impulit : haec fuit iis scribendi causa poetis,

Virginibusque tribus vestigia pressa terendi.

Atque hic longinquis sua coepit prima Britannis

Aureus incrementa liber sermone latino ;

Inde per euripos et formidabile nautis

Invadens spatium, Belgas devenit et urbem

Parisiam, novus hospes iit perque ora manusque.

Res placuit nostris argumentumque poetis.

Continuoque alii materna vertere lingua,

Greca alii, atque Itala. Mox et nova iungere versis

Collibuit, iustique voluminis addere formam.

Haec ego qui titulos inscriptaque nomina tantum

Carpsi. Tu penitus relegendo caetera nosces.                                     [f. 55v°]

Verum hic qui manibus tibi librum strenuus offert,

Alcinous comes est mutato nomine dictus ;

Cuius fama volat totum dispersa per orbem,

Libertatis amans, numerandus et ipse poetis,

Quamvis potor aquae, quamvis et vitea lymphis

Pocula posthabeat dulces et fontibus uvas.

Egregius scriptor librorum, nobilis idem

Pictor. Quis bona tot, quis maxima speret ab uno ?

Huius cura fuit, diversis haec quasi membra

Sparsa locis aptare, et cogere corpus in unum,

Quantum et quale vides, nec parcere sumptibus ullis,

Et tibi diva, tuoque offerre dicata pudori.

 

 

IV, 5

 

Ad Carolum Lotharingum cardinalem.

 

Usque adeo magnum est componere iurgia, tanti                             [p. 205]

Commissi tibi cura gregis fuit, ut mala cursum

Tempestas, nec posset hiems te saeva morari ?

Nec dulcis regum convictus et Aula suorum

Quos semel est amplexa, tenax magis unguine pingui ?

Scilicet interdum plenae fastidia mensae

Ferre solent, satiasque bonarum languida rerum est.

An vero postquam curasti publica recte,

Vis privata etiam, neutrique deesse labori ?

Quanquam nec Rhodani tibi visitur insula frustra.

Sed cur ista sequor, mihi vel quae scire negatum,

Scrutarive nefas ? Tantum precor omne recurras

Hoc festinus iter, salvum recteque valentem

Aspicere ut possim, gelidae sub tempore brumae,

Et manibus dare mille tuis, dare et altera mille

Oscula, quot dulci nutricula praebet alumno.

Est tibi lecta cohors, docto solabere cuius

Et lepido sermone, viae cursusque laborem,

Sive placent nugae, positis seu seria nugis.

Nil impono tibi : nolo esse molestus eunti,

Sed tamen in reditu (si flumine forte secundo

Navibus et tectis ad nos revehere) memento,

Quod mihi pollicitus discedens aurea Catti

Scripta manu versare simulque intendere mentem.

Labitur ille fuga celeri, torrentis et instar

Fluminis, eluditque moras somnumque legentis,

Ni praesens animo es, nisi sedulus hoc agis unum.

At tibi sordebit Cattus fortasse recenti                                  [p. 206]

E veterum libris ; sed enim nec spernere Fabrum

Te nuper memini, nec visus inutilis auctor

Nescio quis genitus trans Rhenum, aliique minores.

“ Omnibus est aliquid fructus excerpere libris.

Nec Deus indoctis sua non communicat olim

Consilia et rudibus, timida modo mente capessant

“ Sacrorum studium. Nec enim divina superbis

“ Deligit ipsa sibi pietas in mentibus aedem.

Nec quisquam haec tumidis transmiserit aequora velis

Increpitans Eurum, et motas Aquilone procellas.

Conandum potius dextris et remige multo,

Orandumque etiam tensis ad sidera palmis,

Ut Deus errores hominum miseratus ab alto,

Signet iter rectum, surdis expurget ut aurem,

Ut caecis oculos, positam quo cernere metam

Possint et Domini vocem exaudire loquentis,

Promissa tandemque potiri sede beatis.

Quae si pressa teres hominum vestigia paucis,

Ne dubita : maior veniet tibi gloria Cattis,

Maior et Ambrosiis, maior scriptoribus Afris,

Et clarum feries sublimi vertice caelum.

Non exhausta Dei manus est, et qui dedit istis,

Vel tibi, vel maiora potest dare, cum volet, illi.

 

 

IV, 6

 

Ad Cardinalem Lotharingum.

 

Hos ego versiculos tibi iussi occurrere ad Alpes,                  [p. 206]

Usque vel Italiam, si tardius urbe profectum

Insula te nondum Rhodani velocis habebit.

Mandavique meis coram tibi dicere verbis

Nil reditu nunc posse tuo contingere nobis

Gratius, et multam simul impertire salutem

Omnibus iis, qui se comites sociosque dedere                     [p. 207]

Pergenti Romam, primis quos opto Calendis

Incolumes tecum in patriam salvosque reverti.

Non si dura gelu contractaque frigore membra

Alpino referes, nostris venientibus ad te

Continuo rigidas obtura versibus aures.

Quorum, si liceat, vice fungar laetus, et usque

Procedam Helvetios Rhaetorumque obvius urbes,

Oscula quo manuum delibem prima tuarum.

Nam Ligerim Blesasque citato tendere cursu

Regis ad amplexus, longeque recedere nobis

Te video, semperque novas mihi temporis addi

Cerno moras, possim tua quo minus ora tueri.

Quam metuam fidi ac veteris tibi nomen amici

Excidat, oblitusque tuo ne delear albo,

Ni repetam, absentes curae tibi semper amicos

Esse, nec alterius valde monitoris egere.

Unum ut commemorem locus admonet. Annua nobis,

Tu meminisse potes, Longoli praebita morte,

Ius quoque supplicibus referendi scripta libellis.

Tum Blesis Erricus erat ; quem scilicet ultro

Laetus adis, facilemque rogas non ante rogatus.

Rescivi factum ex aliis, ignarus et absens.

Sic operam et studium, sic et tua vendis amicis

Officia, ut nobis etiam fecisse videris.

Scis alios simulare operas et vendere fumos,

Saepe etiam laudes alieni quaerere facti :

Quae res servilis tota est animique pusilli.

“ Verum hodie laus est non ultima fingere vultum,

“ Et simulare probe ; nec, qui vel fallere nescit

“ Mentirive, feret sapientis nomen in aula.

Haec quia divitias prudentia cogit et aurum,

Quaeritur a multis ; sed enim detecta malis se

Implicat innumeris, et poenas denique solvit.

Quam vellent vixisse domi sub paupere tecto,                     [p. 208]

Contenti modicis opibus mensaque paterna.

Quae si vita minus splendet, si rem minus auget,

Expers invidiae tamen est, exorsque pericli

Securo fruitur rerum quas possidet usu.

 

 

IV, 7

 

Ad Vidum Fabrum. De amore et ignoratione sui

 

Mortales animos agit ignorantia rerum                  [p. 208]

Turpis, et infantem iam sera aetate reliquit

lnfelicem hominem, ut se profecisse parum, vel

Nil potius, multos adeo cum vixerit annos

Sentiat. Id vero est quod vulgo dicitur esse

Humanum peccare, velut nascentibus olim

Perpetuum nobis comitem natura dedisset

Stultitiam erroremque animi sine fine vagantis.

Qui mala quod nobis adportat plurima secum,

Propterea illum omnes a se depellere tentant,

Propterea vulgo varias addiscimus artes,

Imberbes pueros iccirco trans mare nostros

Mittimus, iccirco mercatus et fora circum,

Frigoribus, magnoque suae discrimine vitae,

Ut discant vitare dolos simulataque verba

Alterius, discant temere non credere cuiquam,

Saepius insidiis aliorum et fraude petiti.

Haec est quam vulgo facimus, prudentia, tanti,

Adquirendarum praeclara scientia rerum,

Utilis augendis, servandis commoda rebus,

Fraus et calliditas, potiusque astutia quaedam.

Quid vero prodest multorum noscere mores,

Praesentire dolos, hominumque resistere posse

Fraudibus, externoque tueri corpus ab hoste,                      [p. 209]

Si tu te ignoras, si tecum vivis, ut hospes

Gadibus extremis nuper qui venit in urbem,

Si tu sponte tua manicas et vincula nectis

Ipse tibi demens, si tu te decipis ipse ?

At non ille quidem sapiens, qui natus Athenis,

Quem deus in multis sapientem millibus unum

Dixit, laudem alio tantam quaesivit in orbe,

Non procul in Bactris et claros solis ad ortus,

Nuda sua exercent ubi corpora Gymnosophistae,

Sed qua natus erat, qua porro eductus in urbe,

Aedibus inque suis, immo magis intus apud se

Quaesiit invenitque viam virtutis, et illud

Egregium merito est sapientis nomen adeptus.

Nec vero est alio rectore ususve magistro

Quam sese genioque suo, quem daemona dixit.

Sic regem fecisse Numam, sic ante Lycurgum,

Sic alios memorant heroas, qui sua semper

Consilia ad maius referebant numen, ut esset

Maior honos, maiorque suis reverentia dictis.

At nos stultus amor turpisque inscitia nostri

Mille malis caecos involvit et implicat ultro,

Ut nec vera sequi liceat, nec vera tueri,

Nec facile invenias qui se peccasse fatetur,

Ut si quis magno iubeat quandoque theatro

Fabros artificesve alios consurgere, summum

Tollere vel digitum, nemo consurgat opinor

Praeter eos tantum quos praeco surgere iussit.

Iusserit idem omneis sapientes surgere, nemo

Sede sua maneat, nemo non erigat alte

In caelum caput et numerari nolit in illis ;

Atque adeo vitio hoc hominum pars magna laborat.

Nulla quidem Scythicis tam barbara natio terris,

Quae se non meliora sequi, non optima credat,

Cui sua non summe placeant, quae denique leges              [p. 210]

Permutare suas alienis legibus optet.

Nec res usurpata hominum minus ulla querelis

Ad superos, precibusve minus votisque petita,

Quam dono concessa deum sapientia : tantam

Unusquisque sibi divino e munere partem

Adrogat et tanto sese dignatur honore.

Qui modo ludus erat pueris, et nota per urbem

Fabula, quem risit coniunx, risere ministri,

Ipse domi plaudit sibi solus, seque tuetur,

Ac si praecipiti vicisset Olympia cursu ;

Contentusque suo tanquam meliore videtur

Iudicio linguam atque alienas spernere voces ;

Interea nullus toto est in corpore sensus,

Nulla mali vel suspicio vel cura latentis.

Tantus amor, tanta est animis fiducia nostri.

Miretur reges nemo peccare, quibus tot

Peccandi authores, tot causas esse videmus.

Natus Pannonia Caesar dictare solebat.

Conveniunt multi nebulones et parasiti,

Unum ut decipiant nil prorsus tale verentem,

Securum, incautum ; non restitit ipse duobus

Alcides ; qui si tulerint quandoque repulsam,

Non ideo repetunt minus acres praelia, donec

Victus ad extremum dare tandem cogitur arma.

Tantum continuaeque preces repetitaque verba

Saepius, inculcata diu, variasque per artes

Argumenta valent. Quanto magis esse cavendum

Nobis, quorum obsessa tenet praecordia fallax

Et blandus monitor, qui tot se vertit in ora,

Protea quod perhibent varias mutasse figuras.

Praesto semper adest, et vellicat improbus aurem

Assidue, nec finem ullum facit ante monendi,

Quam specie utilium persuasit turpia nobis.

Hic Laertiadae quondam persuasit Ulyssi,                             [p. 211]

Suspensam sterilis patriam de vertice saxi

Innumeris praeferre bonis, vitaeque deorum.

Hic Paridem Phrygium Veneris postponere formae

Virginis intactae caelestia dona subegit,

Dedecus et probrum patriae praeferre saluti.

Hic tentare Iovis thalamos, ausumque pudicam

Attrectare deam, stuprumque offerre maritae

(Fecissetque etiam, nisi nubis falleret error)

Perdidit, et claros imitantem fulguris ignes

Nimborumque sonos vero Salmonea telo

Perculit, ac iustas exegit in Elide poenas.

Hic Crassum iam grandem in Parthos ire coegit,

Castra sequi Niciam, et sonitus audire tubarum,

Annibalem castrensi urbana negotia more

Et forti regere imperio, vimque addere iussis,

Et iuvenem Phaethonta deorum invisere sedes

Aethereas, patremque regendos poscere currus,

Teque malos Maevi, te duros Cherile versus

Condere, et invitis modulari carmina Musis.

Longum sit memorare quot et quibus obfuit olim

Falsis dissimulata modis inscitia rerum,

Usurpata etiam non verae gloria laudis.

Nec vitium in terris proserpere latius ullum

Cernitur : imbuti falsis erroribus omnes

Et tumidi bufone magis ranaque palustri,

Audemus naturae ipsi condicere bella,

Qualia terrigenas movisse est fama Gigantes.

Haud procul at Nemesis sedet ultrix dira malorum.

Continuo subiti casus, variique sequuntur

Et rerum et vitae discrimina mille : nec ipsos

Authores modo, verum alios quoscunque voluntas

Adiunxit comitesve dedit fortuna, videmus

Una omnes cadere atque involvi saepe ruina ;

Multas et lugere suis cum civibus urbes :                [p. 212]

Multa queri male se furioso credita regna.

Quod si tum non ille sui deceptus amore

Ausus plus aliquid de se sperare fuisset,

Cum caris hodie florens et laetus amicis,

Integris opibus securum transigat aevum,

Omnes et pariter quos secum traxerat idem

Casus et accepto careat respublica damno.

Quid doctos aliud credis voluisse poetas ?

Quid narrata vel haec, vel fabula denotat illa,

Dum vitreo se fonte videt Narcissus, et ardet

Protinus aspecta florentis imagine formae ?

Quae res exitio fuit illi, atque omnibus olim

Semper erit, similis quoscunque agitaverit error.

Fac, nihil huius stultitiam vel publica contra

Commoda vel privata nihil peccasse, quod ipsi

Nemo dedit patriae tutelam, nemo salutem

Credidit. At quantos dabit omni tempore risus

Cum se virtutesque suas ad sidera tollet ?

Pone tibi ante oculos vultum faciemque Thrasonis

Ventosi, et partes sese iactantis in omnes :

Tum risum si forte potes compesce labello.

Quid si illum audires fidibusque et voce canentem

Cornicis vetulae instar vel rudentis aselli,

Aut quanvis aliam cum tractat nescius artem ?

Quid ficti si vox malefida accessit amici

Quae foveat vitium, iuvet impellatque ruentem ?

Id vero perridiculum de rebus agentem

Ignotis, tanquam praestantem audire magistrum

Unum aliquem de porticibusve scholave Platonis.

Sed cum aliis odiosa sui laus atque molesta

Omnibus esse solet, tum nulla molestior illa est,

Quam si forte omnis sensus rationis et expers

Mens fuit, et vitium nulla virtute levatur.

Atque hunc ut ratione queas depellere morbum,  [p. 213]

Causa prius tollenda mali, tum caetera prona

Experiere, modo studium si intenderis omne.

Imprimis curare tuam rem, teque memento,

Expurga vitiis omnique libidine mentem ;

Omnis in hoc tua cura, labor quoque sit tuus omnis ;

Dum spectans aliena sedes, tua negligis intus,

Subruit interea murum portasque refringit

Praedo, et divitias abiens asportat avitas,

Incustoditumve lupus praedatur ovile,

Aut thalamo securum accepit adultera moechum.

Scilicet Aesopi docet id nos fabula, peras

Quae gestare duas hominem confingit, et unam

Ante oculos pectusque, aliam propendere tergo

Posteriore. Dolos peccataque nostra remotis

Condimus in loculis, nec condita visimus unquam ;

Anterior plena est alieni criminis intus,

Et semper nobis laetabilis obvia semper.

Quod si retro oculos et retro flectimus ora,

Ingentes scelerum nobis ostendet acervos

Mantica posterior, pro centum millia centum,

Pro naevis lepramque dabit turpesque lichenas.

Ne posthac faciles simus reprehendere quenquam,

Et ne parva ipsi faciamus nostra tegendo.

Consule deterior meliorem consule amicum,

Tantum absit pudor ille malus, commissa fateri

Qui vetat et fido praesens exposcere amico

Consilium, mandare alii non cognita nobis.

Ipse tibi satis unus eris quoque, purius illud

Ingenii lumen rebus praeferre gerendis

Si statues, ne corporea quae nubila mole

Existunt, diae corrumpant lucis honorem.

Si tibi divina fuerit virtute voluptas

Posterior, solidis si fluxa pecunia rebus,

Sic introspiciens turpi secernere honestum                           [p. 214]

Disces, et quae sunt vere bona, quaeque videntur,

Nec sunt, iudicio atque notis distinguere certis,

Quid possis aut non possis, cui fecerit aptum

Te natura minusve rei, cui longior usus.

Sic pelles externa regesque domestica victor,

Nec fallent alii, nec tu te denique falles.

 

 

IV, 8

 

Sermo in luxum ad Chr. Thuanum P. Par.

 

Aequius ad postem clavis figantur acutis                [p. 214]

Corrupti mores et turpis vita nocentum,

Quam sanctae leges, inventaque iura saluti ;

Quae tamen ipsa palam in triviis, ut noxia, figunt,

Cum potius mores et prave facta deceret.

Sic etenim Stasimum de moribus illius aevi

Inducit longo Plautus sermone querentem :

O, mores ; alius, mores, exclamat ad usque

Sidera et ardentis convexa palatia caeli.

Quod si temporibus illis quicunque fuere,

Quique alii deinceps vixere sequentibus annis,

Existant hodie, videantque haec tempora miris

Depravata modis et plane perdita, quid sint

Dicturi, quibus usque adeo sua displicet aetas ?

Partibus innumeris nam cum respublica constet,

Quo tu cunque feras oculos et lumina mentis,

Sincerum nihil invenias in corpore tanto,

Nullum peste vacans, nullum sine vulnere membrum ;

Contra, sed fragiles nervos, vacua ossa medullis,

Infirmos artus, et membra fluentia luxu.

Haud alio quoquam, tam parvo in tempore, morbo

Certior interitus populis venit, aut sine sensu,                      [p. 215]

Qui magis adceleret mortem ridentibus illis,

Tanquam Sardoae mansis radicibus herbae.

Sic adeo regum et populorum maxima quondam

Imperia ingenti cecidere eversa ruina.

Sic ille invictus Poenorum exercitus armis

Deliciis Capuae fractus ; sic denique Roma,

Postquam Asia venit superata luxus in urbem,

Imperium amisit propriis confossa lacertis.

Atque ea principio, quia tum non magna videntur,

Spernimus a parvis tanquam nascentia causis ;

Nec longum tempus, paulatim atque aucta latenter

Accipiunt vires et inexuperabile robur,

Prima nisi tuleris nascentis semina morbi.

Nonne vides ut mulctatus Lacedaemone quondam est,

Qui plures citharae chordas quam lege liceret

Aptarat fidibusque novis corruperat artem?

Publica res sensim privataque labitur omnis,

Dum canimus, bibimus, dum membra pedesque movemus

Mollius et nigris agitamus brachia Mauris :

Dum supra censum se foemina vestit, alitque

Servarumque greges, et currus iungit equorum,

Tanquam de victo pompam ductura marito.

Hic ne deterior videatur coniuge pulchra

Aut Venere, aut epulis, aut turpi denique ludo

Effundit magno quaesita labore parentum ;

Postquam exhausta domi pravo patrimonia more,

Audent inde manus communibus addere nummis.

Sic avidum res nulla potest explere barathrum.

Iam foeda ad reliquos manant contagia cives,

Iamque pari morbo respublica tota laborat ;

Ipsa sibi atque suis non est satis una ministris.

Non manus artificum, miseraeque industria plebis,

Non suus urbis ager avidae iam sufficit urbi,

Quanvis ante suis victum praeberet abunde                         [p. 216]

Civibus, externis adeo nec rebus egeret.

Cogit luxus agros vicinae invadere gentis,

Armorum atque equitum vis undique magna paratur ;

Instruitur classis permagno publica sumptu.

His iniusta malis oriuntur denique bella

Principiis, quae sunt maiorum causa malorum.

Hinc hominum caedes, incendia lata per agros,

Corruptae matres, constuprataeque puellae,

Servitium aeternum miseris, qui e caede supersunt,

(Ut minimum) maior paupertas quam fuit ante.

Quod si contenti modico vivamus, ut illi

Aurea Saturni tulerant quos secula, nobis

Nostra satis fuerint, et non aliena petamus.

Continuo haec similem faciat te vita deorum,

Instructum propriis opibus, nullius egentem

Auxilii, nullius opes aurumque tuentem

Divitis, ac proprio versantem semper in aere.

Tum siqua aeriis tempestas nubibus acta

Incumbat segeti et teneras infringat aristas,

Aut quondam nimio torpescant frigore culta,

Non tu vicino multa gemere horrea messe

lnvideas ; non ille exspectet, ut ante rogetur

Suppetias et opem, verum tibi deferat ultro

Omnia, proque tuis alienis frugibus uti

Possis, et tanquam communi sumere acervo ;

Sponte suaque homines nullo terrore coacti,

Officia inter se praestent et mutua reddant.

Tutus quisque domi sedeat, vulgoque per urbes

Securam capiant nullo custode quietem :

Oppida nec muro sit opus, nec cingere fossa :

Sublata ex animis et causa et fomite belli.

Luxuries ut enim generavit tristia bella,

Sic tenui e victu iucundam existere pacem,

Graeci hominis tibi sit documento nobile factum.                              [p. 217]

Nam mala cum stultos ageret discordia cives,

Heraclitum adeunt, vulgo sapientia nota

Cuius erat ; praesens urbis patriaeque periclum

Monstrant, atque rogant aliquid se promere dignum,

Quo tandem incipiant hominum mitescere corda.

Ille nihil ; tantum media spectante corona

Hausit aquae calicem conspersum flore farinae.

Quo satis ostendit sedari posse tumultum

Non aliter, quam si persuasum civibus esset,

Delicias mensis edicto arcere salubri,

Lactucis olerique antiquum reddere honorem,

Oblatisque cibis sine magno vivere sumptu.

Nunc age, dicamus cur sint tam mollia bello

Corpora, et infractae primo certamine mentes,

Cur malint turpes multi praetoria castra

Deserere, et patriam saevo crudeliter hosti

Prodere, quam pulchris decus immortale mereri

Actibus, egregiaque domum cum laude reverti.

Non aliam potius credendum hoc tempore causam,

Quam fuit exitio quae magnis urbibus olim

Et populis, luxus nempe, immoderataque rerum

Copia, consiliisque bonis inimica voluptas.

Nam durata quibus sunt corpora frigore et aestu,

Aut quibus aegra fames bilem concivit amaram,

Et sitis angustas exercuit arida fauces,

Adsuetique malis et vitae semper agresti,

Hi facile et quenvis poterunt perferre laborem,

Et longas intra tentoria ducere noctes,

Et saltu vallum superare, et scandere muros ;

Non unquam arma suis humeris graviora putabunt,

Quam vestem, aut tunicam, vel partes corporis ipsas.

At quem longa quies operum iam fecit inertem,

Coenaque longa iuvat, et sextam somnus in horam,

Ille tibi raras referet certamine palmas,                                [p. 218]

Ille decem totis non mensibus ante sedebit

Moenia, sed fugiet non viso saepius hoste.

Quam se Roma diu nutrivit pulte fabisque,

Nil vel consiliis eius, vel restitit armis ;

Gliribus at postquam, coepitque abdomine pasci,

Magnaque quadrato vivaria claudere saxo,

Et maria effossis immittere montibus intra

Piscinas, mollesque rosis insternere lectos,

Perdidit ingenium, vires et corporis una.

Fortunata mihi multo magis illa videntur

Imperia, angustis quae se tenuere locorum

Finibus, et laudem moderatae quaerere vitae

Maluerint solaque adeo innotescere fama,

Quam quae finitimis victricia gentibus arma

Ostentant, alia ex aliis nova bella serendo

Quotidie, multaque hominum sibi caede triumphos

Conficiunt, vano non verae laudis amore.

Scilicet Eurotae vetuit transcendere ripas

Cives ille suos sapienter, nanque videbat

Qui semel excussis metam superasset habenis,

Non facile in gyrum rationis posse reduci.

Quod neque tam docili potuisset in urbe Lycurgus,

Nec poterunt aliis alii regionibus unquam,

Ante nisi luxum tulerint, et turpia luxus

Instrumenta, coquos, gemmas, unguenta, choreas,

Caeteraque istius generis, deliria mentis.

Non alte repetam : nostrorum aetate parentum

Aut nulli fuit, aut paucis holoserica vestis ;

Lanea vestis erat scutatis empta duobus,

Nunc fundi reditus vesti non sufficit uni ;

Sed neque regifico constructa palatia luxu,

Nec molli caera fuit illis tersa supellex,

Attritos ungues ancilla saepe querente.

Carpebant modicam sub tecto paupere coenam ;                             [p. 219]

Lectus, mensa, domus, munda hactenus, ut sine sorde ;

Tantum tergus equi pugnacis, et arma nitebant.

Hi tamen Insubres Gallos, Genuamque superbam,

Fidentemque mari Venetum, fudere cruenta

Bis acie, tota iussumque absistere terra,

Aequoreas intra pavidum clausere paludes.

Nil erat, ad bellum quod eos tardaret eunteis ;

Nil erat, a castris quod mox revocaret in urbem.

Victus utrobique et vestitus corporis idem.

Verum de medio paulatim haec vita recessit,

Vix ulla ut veterum maneant vestigia morum.

Olim prima fuit virtus cohibere solutos

Corporis atque animi motus, mediamque tenere

Inter utrunque viam, parcum nimiumque datorem.

Nunc est in pretio rerum malefida suarum

Custos nequitia, et laxis effusus habenis

Prodigus. Hunc comites circunstant undique multi,

Quos glomeravit edax, et ventris amica voluptas,

Mox alio quovis accisis rebus ituros.

Atqui vivendi caste parceque magistram

Virtutem fugimus, vulgoque horrescimus omnes,

Importunum aliquem veluti saevumque tyrannum.

Quinetiam nobis studio blandimur aperto

Praeclari artifices sceleris culpaeque tegendae,

Nomina ponentes vitiorum rebus honestis,

Virtutum vitiis, abiecto fronte pudore.

Sic homines hodie frugi appellamus avaros ;

Contra, miramur quibus arca est semper aperta

Omnem ad nequitiam, foedaeque libidinis usum,

Quorum perpetuo redolet nidore culina,

Quorum clausa domus est ianua tempore nullo

Scortis ac scurris, balatronibus et parasitis.

Laudibus effusi tolluntur ad astra nepotes.

Hinc adeo fieri nulla ratione modoque                                  [p. 220]

Ut sua dispensent, paucisque integra diebus

Effundant uno veluti patrimonia iactu.

Venimus ad summum : vitiorum prendimus arcem,

Publica privatis opibus fortuna, bonisque

Vincitur ; et seu sunt epulae, ludique parandi,

Seu quidvis aliud sumptu maiore gerendum,

Aequamus reges, et tollimus ardua coelo

Cornua, non memores qui simus et unde profecti,

Et qui nos casus expectent fine supremo.

Non aurum a nobis, non gemmae, et serica, reges,

Vellera distinguunt : epulamur lautius ipsis

Regibus, et Medos iam vincimus Arsacidasque.

Non est privatos quicquam discriminis inter

Et reges, nisi quod multi latera undique cingunt

Custodes, densaeque apparent regibus hastae.

Quis furor hic, quae tanta animis dementia crevit,

Nemo suam ut sortem, nemo genus aestimet unde

Traxerit, et quibus est quondam maioribus ortus,

Quam se suscipiat digna atque indigna, velut qui

Ingreditur caecas hiberna nocte per umbras ?

Nemo diu secum deliberet ante, paresne

Fortunas animis ingentibus, atque labori

Adferat, an se amens oneri summittat iniquo ?

Nescis, Iapeti genus audax atque superbum,

Nescis diis genitos reges permulta decere,

Quae non conveniant aliis : diadema, coronas,

Sceptra, et praeferri solitum ingredientibus ignem

Caesaribus, quae ne privatus transferat ad se

Supplicio capitis leges sanxere severae ?

Munere pro magno, rex Antoninus amicis

Regali privata dedit convivia cultu

Instruere, et totidem mensis adhibere ministros,

Ipsi quot numero coenanti adstare solebant.

Quod nihil attinuit sponte alteriusve rogatu                         [p. 221]

Concedi, vetitum nisi lege aut more fuisset.

Rana bovem dum vult imitari parvula magnum,

Turgentes venas inflavit, et ora, quousque

Abrupit sese mediam, ventrisque tumorem.

Tu ne quid supra vires conere memento,

Sed pro fortuna vestitu atque utere cultu.

Et si peccandum est, quod erit minus elige semper.

Omnis enim secum trahit exuperantia damnum

Immodicum : sequitur fraus atque iniuria, rupta

Calcataque fide. Quod si huc accessit egestas,

Quae solet hunc nimium splendorem claudere vitae,

Despicient omnes, qui te coluere beatum,

Et tandem infidos frustra implorabis amicos,

Turpis, et invisus pariter nigrisque bonisque.

Haec sunt a nimio prognata incommoda luxu ;

Verum peccatur longe maiore periclo

In re communi, quia fraus ea respicit omnes.

Saepe malus quaestor simul uno tempore fudit

Divitias, multos cumulatas ante per annos,

Et fiscos abiens impune reliquit inanes.

Nimirum exhaustis et nil domi habentibus ultro

Munera mandamus, repleant ut (credo) lacunam.

Hos tu posse putas, oculosque manusque tenere,

Adsuetos epulis, adsuetos vivere laute ?

Nam cur is metuat rationem reddere, cui nil

Est in agris, et nominibus, nil denique in arca,

Civibus unde suis reliquum persolvere possit ?

Iam non stultitiae est mediocris credere regum

Fortunas, populive potentis sanctius aurum,

Cui per segnitiem privata est nulla domi res.

Vidi nuper ego quendam, sua qui bene nunquam

Gesserat, adscitum cuiusdam in principis aulam,

Qui rem turbatam, confusamque ordine certo

Dirigeret. Facile hoc illi mage nil fuit unquam                      [p. 222]

Principio : verum primis diversa calendis

Credulitas eius, qui quem modo viderat in re

Stertentem propria, plus cernere posse putavit

Rebus in alterius. Nunc tu perquirere causas

Desine, tam magno quid ementibus omnia constent.

Luxus nobilium perrupit in atria ; luxus

Possidet artificumque domos, humilesque tabernas.

Illo nil genuit natura voracius unquam.

Quaeritur expensae par undique copia ; tantum

Ut rem habeant, non unde aut qua ratione, laborant.

Hinc sunt immodici quaestus, auroque repensa

Consilia ; hinc etiam venalis praemia linguae,

Quae miseri iam ferre negant se posse clientes.

Hic operas pluris, graviore hic foenore nummos

Collocat, et pretium annonae fit maius in horas.

Denique multa fame tabescunt corpora passim.

Quod si non abeat res longius, et neque puris

Mentibus irrepant huius contagia morbi,

Nec Venerem Bacchus, Veneris nec suscitet ignes,

Hoc aliqua fortassis erat tolerabile damnum ;

Nunc tumidae Baccho venae solvuntur in acrem

Mox Venerem, plenisque actus fluit ossibus humor.

Nec tam magna rei, quam fit iactura pudoris.

Nupta domi residens se negligit, atque maritum ;

Egressura foras gemmis ornatur et auro,

Et fuco maculas inhonesti contegit oris.

Scire velim cur tam laetetur dispare cultu.

Non, mihi crede, suo cupit illa placere marito,

Aut non huic soli ; nam cur se negligat intus ?

Omne adeo studium, melioris et anxia formae

Cura est observanda tibi, suspecta velut res.

Nec me composita haec in fraudem oratio mutat :

« Vivimus exleges, facimusque et dicimus (aiunt)

Omnia liberius, deceat quam forte pudicas ;                        [p. 223]

Attamen illaesum retinemus mente pudorem. »

Tu bona sis, et ne talis videare, labores ?

Saepe mali probrum specie virtutis obumbrant.

Verum qui bonus est, malus optat nemo videri.

Quae bene compta coma, bene toto corpore compta est,

Depilare genas, ciliumque evellere gaudet,

Seque peregrinis per totam mercibus urbem

Venditat, atque oculos in se convertit et ora.

Quae perfunditur unguentis ne puteat hircum,

Aurea quae gestat crebris distincta smaragdis

Cingula, cui talos vestis descendit ad imos

Multicolor gemmis interlucentibus auro,

Unio cui grandis propendet ab aure forata,

Adde istuc operis Phrygii femoralia (credo)

Quo cadat, inque thorum decumbat honestius : ausis,

Ausis hanc mihi tu pro certo dicere castam ?

Sed – quod praecipue est hac tempestate dolendum –,

Nec dici castae, nec tales esse laborant,

Matronis adeo pudor omnis fronte recessit.

Ad coenam veniunt etiam non saepe vocatae ;

Suprema dominae mensarum in parte locantur,

Diverso spatio, longeque a sede mariti,

Unde queat nemo vocem exaudire loquentum.

Proximus a charis locus est insessus amicis,

Quos nunc appellant urbano nomine servos.

Hi sunt deposito qui libertatis honore,

Mancipio sese Veneri nexuque dederunt,

Exemplisque suam gaudent praetexere culpam,

Et longo numerant antiquos ordine reges,

Atque alios, quibus ipsa dedit sapientia nomen,

Quorum multa foris memorantur fortia facta,

Multa domi, sed qui subiere Cupidinis ultro

Imperium. Quis enim crudeli nescit amore

Magnanimum Aeaciden captivae arsisse puellae ?                            [p. 224]

Ille etiam domitorque virum, domitorque ferarum

Alcides, tandem positis inglorius armis,

Foemineo in coetu fusos et mollia pensa

Tractavit manibus muliebri indutus amictu,

Iussa minantis herae servili more capessens.

Addunt huc regem Iudaei sanguinis, illum

Aedificatorem templi Salomona superbi,

Cui centum errabant meretrices atria circum

Annis iam senioque gravi, cum prima iuventa

Prima carens macula, et sine probro vita fuisset.

Iam vero deus, ipse deus, correptus amore

Virginis, ora sibi fingens mortalia, patri

Admeto potuit multos servire per annos.

Pastum duxit oves, pastas sub tecta reduxit,

Ignotique diu latuit sub imagine servi.

Hinc tibi stupra deum magnis celebrata poetis,

Praecipue vero duri connubia Martis,

Et Veneris. Quasi nulla hominum natura deumque,

Nulla adeo virtus, praesertim bellica, pluris

Non, domina semper, quam libertate fruisci

Duxerit, et Veneri non se permiserit ultro.

« Cur igitur dubites (aiunt) summittere leni

Colla iugo, imperium cur detrectare puellae,

Quod diis non visum grave sit, non usque pudendum ? »

Haec sunt vana gregis maculosi, et turpia dicta.

Nunc illuc redeo, digressus eram prius unde.

Mille tibi memorem mensarum nomina, mille

Condimentorum species et fercula mille,

Argento solido lances, auroque nitenteis,

Inter quas acies oculorum et mentis hebescit.

Poscunt Hispanum, vel quod Provincia misit,

Aut quondam nutrix magnorum Creta deorum.

Nam patrii calices et vina domestica sordent ;

Ad multam foecunda trahunt convivia noctem.                   [p. 225]

Multa palam dicunt et in aurem multa susurrant,

Non oculis illae, non vultu, aut ore pudico.

O, Romanarum legum veneranda potestas

Sublata e vivis ! O, Fannia et Oppia leges !

Existetne aliquis concessu et munere divum,

Errorem hunc animis hominum qui demere possit,

Et nostri immensis moderetur sumptibus aevi ?

Iulia dudum lex abiit ; quam si quis in urbem

Conetur revocare, ferat convicia multa ;

Uxores adeo pugnent, ipsique mariti,

(Tanta quibus parvo minor est iniuria quaestu)

Ut mores teneant, ne lex tam dura feratur.

Permiscent etiam divina humanaque iura,

(Horrendum dictu) ut qui sunt modo corpore iuncti,

Non animis, aliunde novos sibi quaerere amores,

Iungere pro libito connubia, solvere possint.

« Haec animorum (aiunt) coniunctio, corporis illa :

Illa hominum verbis, monitu haec contracta deorum » ;

Quo nihil in vita potuit sceleratius unquam

Effingi. Quid enim restat, nisi more ferarum,

Ut cui quaeque viro prius est oblata sequatur

Protinus? ignotum refert nihil an bene notum,

Formosum an deformem, alienum an sanguine iunctum.

Iam nimio impedior ne dicam plura pudore.

Siquis ab externis venit novus incola terris,

Et tenuem victum simul et rarum comitatum

Spernis in illo homine. At similis tu nempe Catoni,

Qui quondam Hesperiam cum pro praetore teneret,

Treis secum servos non plures unus habebat,

Exiguae vilisque togae praecinctus amictu,

Et pedibus nudis incedens, vertice nudo ?

Hunc tamen ut numen provincia tota colebat,

Et mirata domum est redeuntem maxima Roma.

Si liceat votis alienam quaerere laudem,                [p. 226]

Aut, si cui libeat similem te fingere possis,

Dic mihi, num malis personam et nomen Apici,

Authoris patinae Aesopi, Bitiaeve bibacis,

Quam senis illius venerandi quem modo dixi,

Aut qui divitias Pyrrhi despexit et aurum,

Quique domum rediit clarus Lacedaemone victa,

Clarior at studiis domitaque libidine multo,

Aut quorum in funus plebecula contulit asses

Et natis alimenta dedit dotesque puellis.

Quod si tanta animo sit nobis cura colendo,

Quantum nos operae noctesque diesque tuendi

Corporis, aut ornandi causa ponimus ultro,

Cernamus facile et quid pulchrum, et quid sit honestum.

Hoc vero studium quam circa corpus inane est,

Ac si quis vestem neglecto corpore curet,

Aut alia ipsius causa quaecunque parantur.

Non haec sunt animorum oblectamenta bonorum :

Omnia despiciunt quae tu miraris et optas,

Et curis animum longe melioribus addunt ;

Occultas rerum gaudent cognoscere causas,

Et patriae prodesse suae, prodesse propinquis,

Hospitio qui sunt et amoris foedere iuncti,

Privatum exercent odium cum nemine ; tantum

Ut recte valeant in vita corpora curant,

Nec sese replent potu uberiore, ciboque,

Quam satis ad vires cognoscunt esse tuendas.

Adde suis aequa semper quod mente fruuntur ;

Non alios bello, non summo iure lacessunt,

Tam tibi dissimiles, quam sunt insomnia veris,

Aut pictae facies vivis animantibus, aut quam

Recta valetudo sanusque in corpore succus

Tubere crurum et ventris aquaque intercute distat.

Sed nos ad summum devenimus usque malorum,

Et gravis excepit nostras oblivio mentes                               [p. 227]

Numinis aeterni. Dictis pugnamus et armis

Queis de relligione animo sententia sedit

Verior ; interea tabulas et tradita Mosi

Aurea verba decem sublimi in vertice montis,

Sermones Domini et sanctorum dogmata patrum

Spernimus. Hinc animis alius subnascitur error,

Caeca latens intus velut ignorantia nostri.

Nam postquam cepere homines avertere mentem

Diis superis, subita his oculi caligine pressi,

Ut neque se prorsus ex illo tempore nossent :

Non aliter fulgens ac lunae cernimus astrum,

Obscurum fieri mox, lumine solis adempto.

Atque hodie, velut ignari qui saepe locorum

Montibus excelsis et in imis vallibus errant

Aut silva in magna, sic mens incerta vagatur

Huc illuc, et tanquam alieno in corpore vivit ;

Hinc quia naturae nescimus commoda nostrae,

Quae sunt in nobis caeci quaeque intus habemus,

Nobis eveniant, optamus. Sic ego quod tu,

Quod sum ego, tu fieri cupis; hic se vertere in illum,

Rursus in hunc cupit ille, novamque aptare figuram.

Nunc fieri miles, nunc sutor, nunc citharoedus,

Aut quodcunque aliud in mentem venerit ipsi,

Si liceat, velit ; et post paullo ad prima reverti ;

Inde suos mutant et mas et femina sexus ;

Ille habitu et membris quam femina mollior omnis ;

Haec pertaesa sui, sexuque licentior ipso,

In medium gaudet procedere veste virili,

Et summo capiti pennas aptare volucrum :

Qualis erat Troiae quondam sub moenibus altis

Hectore congressus magno cristatus Achilles.

Iam non foemineus pudor est, non sexus in illis ;

Ipsa libidinibus parce natura ministrat :

Monstra voluptatum nova quaerunt undique. Cesso                         [p. 228]

Dicere, ne minuam dicendo maxima. Tantum

Exclamare libet, caeloque excire tonantem,

Respiciat mores aliquando et tempora nostra.

Ecce dies properat, nisi falsus noster Apollo est,

Et quae prodita sunt libris oracula sacris,

Quo caelum et terras saevus commisceat igni

Iuppiter et magni ruat ingens machina mundi.

 

 

IV, 9

 

Ad Musas

 

Musae, quas primis colui devotus ab annis,                          [p. 228]

Vestra minus vester si nunc ad templa sacerdos

Ingredior, si vota minus solennia reddo,

Ne me ideo, ne me ingratum, vitaeque prioris

Oblitum quaesisse novos credatis amores.

Quos etenim potius sequar hac aetate ? quibusve

Incipiam tam sero aliis servire magistris ?

Vos hilarare senem, vos pressos pondere rerum

Curarumque animos solae recreare potestis.

Quid causae est igitur ? Post Maias scilicet Idus

Nos habet aurata respublica compede vinctos,

Cui minime parere nefas, eiusque parenti.

Ad me si iubeam, vestro non usque pudori

Conveniat, vestrisque negetis moribus aptum.

Vos fora, vos coetus fugitis, vos splendida regum

Atria ; vos nemora et silvas, quo nemo recurrit

Interpellator, praefertis honoribus aulae,

Contentae facilem numeris includere versum.

Id me si prohibent immensa negotia, tempus

Nec datur exacte scribendi temporis ullum,

Unum oro, nobis unum concedite, Musae,

Et legere et prebere aliis recitantibus aurem,

Unde labor nullus veniet, mora nulla gerendis

Rebus erit ; melior mens ipsa quiete futura est,

Acrior et positis repetet mox seria ludis.                [p. 229]

Ut quondam multas certando athleta coronas

Promeritus, tamen invalido nunc corpore quamvis,

Ludentes alios medio spectare theatro

Gaudet, et antiqui laetatur imagine ludi ;

Sic ego, quam nequeo nostris e rebus, ut ante,

Ferre voluptatem, capiam haud fortasse minorem

Scripta etiam peiora meis aliena legendo.

 

 

IV, 10

 

Ad P. Victorium

 

Victori, tanto pro munere quas tibi grates                            [p. 229]

Solvam non habeo, nec quae tibi mutua reddam

Munera ; namque meis nil tale renascitur hortis :

Nulla pares nobis referunt pomaria fructus.

Et quis dignum aliquid te rhetor, sive poeta

Dicere quid possit, recitare aut scribere dignum

Aure tua, puroque tuo quo tempora nostra

Iudicio superas ? Usu studioque politus

Scriptorum assiduo veterum, numerandus in illis.

Non tua, Victori, sine causa scripta teruntur

Doctorum manibus, quia vertit Graeca Latine

Commodius nemo ; veros interprete sensus

Non alio assequitur melius studiosa iuventus.

Nec te pulcra suum legit Florentia civem

Nequidquam, natos cui traderet ante regendos

Moribus et studiis, quam munera digna capessant

Ulla viris, ausintque fori tentare laborem,

Nec tanti faciat sapiens te Cosmus Etrusci

Regnator maris atque soli, nisi plurima nosset

Ingeniique tui bona maxima. Verum ego demens,

Colligo tam notis qui laudibus undique testes,

Admoveoque faces, nocturnaque lumina soli.

Haec satis absentis poterant incendere mentem

Vel studio, vel amore tui : sed nuper et istinc

Dalbenas rediens nostrum nimis auxit amorem,                  [p. 230]

Dum mihi te moresque tuos, ut pictor, aperta

Exprimit in tabula, dum te facit urbe docentem

Nobilium primos, non haec quae pervia tradunt

Grammatici pueris, verum quibus artibus olim

Consiliisque regant populos, quae verba movere

Acrius, aut motas possint compescere mentes.

Nunc te rure tuo spatiantem ponit in umbra,

Captantem liquidi vel murmur amabile fontis

Cum natis parvisque nepotibus, haud sine libris

Et calamo et charta. Solus tu vivere nosti,

Solus, Victori, magnos contemnere reges,

Insanique fori strepitus, turpemque repulsam

Plebis, et oblatos indignis semper honores.

O, mihi si redeat, quae tum fuit illa iuventa,

Cum per vestra petens Romam vestigia feci

Oppida ; si nunc ille foret mihi pristinus ardor,

Et neque distineat firma respublica vinctum

Compede, iam vexata diu civilibus armis ;

O, si composita nobis Deus otia pace,

Urbibus antiquum si reddat agrisque decorem,

Quam nihil ista morer, quae nos dulcedine tardant

Saepe sua, retinentque domi properare volentes.

Quin Rhodanum celerem transmittam AIpesque nivaleis

Ocyus, Insubrumque inter sata laeta fluentem

Eridanum, et vacuae subeuntem stagna Ravennae.

Nec finem faciam, donec viridantis ad Arni

Flumina deveniam, fundataque moenia Francis

Regibus, et veteri coniunctam foedere gentem.

Quaeram ibi, quae regio, qui te locus accipit urbis,

Si te non habet urbs, et quae via ducit in agrum,

Et veniam quocunque locorum, ut laetus apud te,

Sive domi es seu rure aliave in sede, quiescam.

livre V

 

MICHAELIS HOSPITALII EPISTOLARUM LIBER V

 

V, 1

 

In Francisci illustriss. Franciae delphini, et Mariae sereniss. Scotorum reginae nuptias, viri cuiusdam ampliss. carmen.

 

Mene etiam cantare iubes et ludere versu                                           [éd. 1558, f. A2r°]

Necdum maturae teneros aetatis amores,

Quos insueta Venus lasciva compede vinxit

Ante diem thalamoque pares sociavit eburno ?

Digna magis placidis vatum quos educat aula

Res erat ingeniis, vel docta Lutetia fundit

Quos gremio foecunda suo. Mihi publica rerum

Cura gerendarum sensus effecit amaros

Laetitiamque omnem vetulo gravis abstulit aetas.

Ipse quidem satis usque satis fecisse videbor,

Attulero caussas properati foederis huius

Reges et populos inter duo : nanque maligne

Quidam homines etiam haec vulgo connubia rodunt.

Non quo more solent humiles de plebe mariti

Expectare, pilus dum mentum mollis inumbret

Et iustae vigeant robusto in corpore vires,

Sic reges faciunt. Licet illis ducere lectas,

Quandocunque volunt, quacunque aetate puellas,

In magno numero. Personis regia paucis

Progenies, paucis domibus concluditur arcte.                                     [f. A2v°]

Unde semel neglecta prior quae se obtulit istis

Conditio, frustra similis venientibus annis

Quaeritur. Hinc natis quandoque superbia patrum

Obfuit, innuptaeque domi mansere puellae

Et solae in vacuo longum gemuere cubili.

Nulla expers adeo prorsus fortuna malorum est.

Sed par non aliud convenit pulchrius unquam

Nobiliusve. Puer vultu facieque decora

Iam magni fortisque futuri principis olim

Dat clarum specimen ; super haec quoque plurima in illo

Semina virtutis sunt non obscura paternae.

Illa autem praestat reliquis pulcherrima forma

Virginibus, comitesque suas supereminet omneis :

Aspectu veneranda, putes ut numen inesse ;

Tantus in ore decor, maiestas regia tanta est !

Accessere etiam divinae Palladis artes,

Et maior sexu prudentia, maior et annis.

Quae bona, si posita in mediocri sorte fuissent,

Per se magna tamen poterant atque ampla videri.

Lucent illa quidem mage regibus insita magnis :

Tum decus accipiunt a regibus ipsa vicissim,

Splendidior gemma ut meliore inclusa metallo.

Accipe nunc quid opum vel uterque, vel altera dotis

Contulerit. Puer Henrici spes magna parentis

Unus et imperii Francorum ac nominis haeres

Designatus ; at illa suo regina marito

Scotorum tabulis regnum dotalibus affert.

Parvum (inquis) parvum, fateor, componimus illud                            [f. A3r°]

Si nostro, sed cuius opem sensitque paratum

Non semel auxilium labefactis Gallia rebus,

Cum bellum gererent nostris in finibus Angli,

Desertam illorum patriam simul agmine facto

Scoti incursabant. Metus hic sua protinus illos

Respicere et nostris cogebat cedere terris.

Quinetiam tellus his tam foecunda virorum,

Tamque ardens animus bellique incensus amore,

Ut, cum alius premeret vicinum exercitus hostem,

Suppetias alius nobis laturus eodem

Tempore caerulei transmitteret aequora ponti.

Pro quo rex Scotus frater sociusque vocari

Regibus a Francis meruit, stipantque frequentes

Semper adhuc Scoti Francorum corpora regum.

Nunc quondam socia et longo divisa locorum

Atque maris tractu vivent et legibus iisdem

Et discent uni domino parere libenter

Regna duo. At medii qui sunt utrisque Britanni

Forsitan hostiles animos odiumque remittent

Haeredique ferent materni sanguinis ultro

Imperium ; vel, si malint contendere bello,

Discent quid virtus possit coniuncta duorum.

Magna quidem memoro, sed enim dii caetera Guinis

Excisis captoque iubent sperare Caleto.

At vos laetitia, Galli Scotique, solutos

Exhilarate animos atque omnem ponite curam !

Tuque Errice parens, et tu Catharina bonorum

Tot Regum genitrix, et tu soror optima Regis !                                   [f. A3v°]

Vos etiam fratres duo gentis lumina nostrae,

Clari ambo studiis civilibus, alter et armis,

Quorum pulchra soror regi est enixa marito

Hoc decus ! Ille quidem moriens haec tanta videre

Gaudia non potuit. Natorum cura suorum

Si qua tamen reliqua est patribus iam lumine cassis,

Ipsum credibile est laetari virgine tali

Et tanto genero, graviter neque ferre vetustum

Gentis adoptivo cognomine crescere nomen.

At mater regina libens spectacula cernat

Haec oculis, nec ferre viae cursusque laborem

Extimeat, nec se rapidis committere ventis.

Sed potior pietas et rerum publica cura

Distinet invitamque locis consistere cogit.

Omnes praeterea quibus aut bona vel quibus aequa

Mens fuit, hunc faustis fortunatisque diebus

Inseruere diem atque eius meminisse nepotes

Praecipiunt. Ipsi Reges, quos ordine stanteis

Cernimus ex altis fora despectare columnis,

Exultasse mihi signumque dedisse videntur

Laetitiae. Tanto mage ferrea corda quibusdam

Sunt hominum quam vel statuis e marmore ductis.

Nam quid iactatas memorem per compita voces,

Multorum et fictas lachrymas periisse ferentum

Omnia et abscissam longos spem pacis in annos,

Si Francis illaesa fides Scotisque maneret ?

Quinetiam, versis animis, nova foedera Regem,

Atque alias aliasque nurus spectare iubebant :                                   [f. A4r°]

Unam autem gemina (credo) iam prole parentem,

Bis totidem natam quot Regis filius annos,

Quae res visa parum, vel iniquis auribus, aequa.

Iccirco regi confingitur esse Philippo

Nubilis et matura viro iam filia, nobis

Quam spondere velit finemque imponere bello.

Haec primum fabella creavit Regis amicis

Invidiam ; detecta, aliquo post tempore, risum

Commovit populis. Tam vana et turpia livor

Saepe malus stultos adigit prorumpere verba,

Quos ego commoneo, perfectis denique rebus,

Desinere in vulgus pueriles spargere nugas,

Desinere et quae visa deis sunt tendere contra.

Num studiis, genere atque opibus, num denique forma

Invenient aliam quae se huic componere possit ?

Quid promissa fides, cum flens regina puellam

Mater adhuc teneram Regi transmisit et illo

Pignore firmavit tabulas et pacta futuri

Coniugii ? Vel tot precibus votisque petitam

Perfidiosa suis nunc Gallia reddat amicis ?

llla viro despecta, alii cum nupserit, omnem

Semper agat vitam non immemor ante repulsae ;

Et iustum cupiens ulcisci irata dolorem,

Cum ducibus nostris gerat implacabile bellum,

Aut foede populetur agros, aut navibus ignes

Iniiciat nostrique infestet littoris oram.

Ut nec commoveat sese, tamen Anglia nullum

A tergo metuens, conscensis navibus, hostem,                                  [f. A4v°]

Tetra magis belloque incumbat durior uni.

Sic nobis veniat cum damno dedecus ingens.

Dii tantum prohibete malum atque avertite nostris

Verticibus ! Nimis illa nimis cum dote remissa

Gentis Aquitanae coniux magno stetit olim

Regibus. Hic nostras veterum malus error avorum

Erudiit menteis et cernere fecit acutum.

Vos inimicitias, odia aut privata secuti,

Non potuistis item perpendere quid sit honestum

Et quid damnosum aut communiter utile nobis.

Tempus erit, cum laeta domus se regia tollet

Natorum numero et divinae stirpis honore.

Quot dabit illa viros, tot erunt tribuenda viritim

Regna superstitibus. Continget Gallia primo ;

Proximus Insubrum populos omnemque tenebit

Italiam, Alpinis a montibus usque Tarentum.

Hic Scotis et iura dabit ; reget ille Britannos.

Accipient alias alii mox ordine sedes.

Sic totum natis genitor dispertiet orbem.

Haec mihi nanque suo vati praedixit Apollo.

Quae mea posteritas (ut spero) laeta videbit

Et dicet, si nostra manent modo carmina, dicet :

« Ista olim iam noster avus ventura canebat,

Maxima pars hominum fieri cum posse negaret. »

 

 

V, 2

 

Ad Carolum Lotharingum cardinalem.

 

Hunc etiam cari morbo qui forte nepotis                                             [A, p. 236]

Restiterat, vestri gregis unum subtrahis. O me

Pegasus hinc aliquis raptum per inania caeli

Nubila felici Remorum sistat in urbe,

Te videam studiis avide cupideque fruentem

Prima luce, dein cum tertia fugerit hora,

Irriguos longis obeuntem passibus hortos.

Quid si te sacris operantem, magne sacerdos,

Quid si conspiciam ex alto pia verba tonantem ?

Nae magis oblecter quam cum laudata legenti

Principis obsigno rescripta precesve nocentum

Cognosco. Tum si miserum Fortuna molestis

Eripuit fucis, silvae secreta propinquae

Excipiunt, sterilesque perambulo solus arenas.

His tectus latebris aliquid vel cogito mecum,

Scribo, legove, nec exigitur pars ulla diei

Laetius. O miseros vani quos plena tumultus

Vita iuvat resonansque forum clamoribus altis.

Atque ego, praecanis et mento et crinibus, essem

Unus in his, nisi tu solvisses vincula dextris,

Victor ut Alcides eduxit Thesea vinctum

Infernis domibus. Sed enim tibi gloria maior

Surgit, ab immundis lustrata sordibus ara

Iustitiae, quanvis obtrectet turba malorum.                                        [p. 237]

Parca, tenax et amans lucri natura, gravate

Largitur quas res pretio mutare solebat.

Nec si tantundem mercedis fiscus avaro

Annumeret, non ille reis auferre licenter

Malit et infami probrum coniungere lucro,

Impius ut poscat non tam stipendia miles

Quam scelerum veniam libertatemque vagandi

Per socias impune domos ; quod si mala tantum

Consuetudo valebit, ut utile vincat honestum,

Non ideo minor huius erit post gloria facti.

Quondam etiam iacuit praesens incognita virtus,

Quam mirata sequens aetas est deinde nepotum.

Ecce tibi veniunt, qui legem principis ultro

Accipiant legisque authorem ad sidera tollant.

 

 

 

V, 3

 

V, 3

Ad Margaritam Regis sororem.

 

Afflictum, Regina, malis et pondere pressum                                      [A, p. 237]

Invidiae, tua me virtus et dextra levavit,

Illa quidem fessis hominum succurrere rebus

Sueta prius, sed adhuc illustri cognita nullo

Conatu nullaque insignis et ardua palma.

Haec tibi pugna semel forti pugnata lacerto,

Haec magnum praeclara dabit victoria nomen

Et posthac documento aliis erit omnibus ipsos

Nec contra reges nec contra exurgere Regum

Divinam sobolem, stultorum more Gigantum :

Qui se divitiis freti iactare per urbes

Et iam magnanimis opponere Regibus audent,

Qui cum auro parere sibi mortalia cogant

Omnia, mercentur titulos, mercentur honores.

Indignum clamant tantum potuisse sororem                                 [p. 238]

Regis apud Regem atque suas cecidisse queruntur

Ad terram fractas hoc tanquam vulnere vires.

Qui te condemnat responsum non feret a me,

Sed mage stultitiae damnabitur. Ac mala quondam

Verba deos contra si proferat impius, illos

Excusare alius, defendere nemo laboret,

Parcere sed dictis iubeat linguamve recidi

Insano. Iam ferri adamas ut respuit ictum,

Haud tua vita secus spurcae convicia linguae

Reiicit. At nimia haec tua nostri cura notatur.

O plebs, o et vulgus amans sua commoda tantum !

Quid pede tu Reges tecum metiris eodem

Nec curare putas aliena ? Sed est tamen inter,

Est te non minimum discriminis inter et illos :

Tu tibi, non aliis etiam prodesse laboras ;

Regum progenies caelo cognata, bonorum

More Deum, nobis et nostrae tota saluti

Invigilat ; multaque suos ope gaudet amicos,

Gaudet et auxilio, studiis opibusque iuvare.

Nec vero tantum (si res tua Virgo fuisset)

Navasses operae. Iamdudum sponte dedisses

Victa manus. Ego me fateor non ante merentem

Haec cepisse tuo bona munere, sed neque dignum

Pro quo susciperes tantos, Regina, labores

Et pro quo certamen atrox pugnamque subires.

Nec mea causa tamen (quanquam sermone potentum

Et linguis vexata fuit petulanter iniquis)

Non sese ratione potest causaque tueri.

Stat mecum imprimis, stat Regis aperta voluntas,

Tot verbis testata palam totiesque frequenti

Conventu procerum, toties astante Senatu ;

Regis in arbitrio porro est unius honores

Largiri quibus ipse velit, qui morte caduci

Rursus ad authorem redeunt neque deinde sequuntur

Heredes, alia ut proprio quae iure tenemus.                                       [p. 239]

Concessis tantum licet his, dum vivimus, uti.

Hunc ergo, si me voluit, cum posset, habere,

Cur adimis, cur Rege datum mihi tollis honorem ?

– Nam cessum a moriente mihi donaverat (inquis)

Ille prius potiorque mea est sic tempore causa.

– Dicere te possum mentito nomine Regi

Obrepsisse, mihique adeo nec futilis author

Rex erit. Audisti et meministi saepe querentem

Tantum audere homines ut fraudem innectere Regi

Haud dubitent. Cuius neque te Cornelia facti

Solvit adhuc meritis debes quas improbe poenis.

Sed fac te poenis et legibus esse solutum

Atque impune tibi licuisse obrepere Regi,

Non tamen hunc etiam poteris dissolvere nodum.

– Si monstras Regem pure donasse, remitto.

Sin est conditio verbis adjecta disertis,

Si quadraginta superaverit ille diebus,

Quem biduo, summum triduo post constitit aegrum

Interiisse, potes cesso contendere iure

Esse tuum quod sors et rerum tristis ademit

Eventus, cum sit cedentis morte soluta

Cessio ? – Sed positam contendis tollere legem.

– Aio ego, Rex ait ipse, negas tu : cui mage par est

Credi ? Nempe recens factum est et non ita pridem

Res ea gesta. Sedet qui testis et arbiter idem,

Cuius nulla fidem labefactat gratia, nulla

Suspicio minuit, mentitum dicere regem,

Illius eiurare forumve audebis iniquum ?

Rursus, iure negas factum et me legibus urges.

Hic magni quoque regis in arctum immensa potestas

Cogitur ; augustosque patres pulsare vetatur.

Quid tu dandorum leges praescribis honorum

Regibus et falsos trahis ad tua commoda sensus ?

– Unde ad nos venit, dic sodes, clausula ? Cessas                              [p. 240]

Quae iubet esse ratas ita spes cessumque valere

Si quadraginta post vixerit ille diebus ?

Non descripta sacris ad res exinde profanas

Transiit ? – At sacrum prohibent quoque vendere leges.

– Tu tamen hac ratione forensem excludis honorem,

Ut sacrum nec vendibilem, praeclarus et author

Iuris et interpres. – Nam cedere sacra profanis

Si minus est licitum, cur sit meliore sacrorum

Cessio iure, nec eventu suspensa futuro

Confestim valeat, cum caetera quae prope nostro

Sunt in mancipio mox publica munera quanvis

Cessa cadant, nisi legitimum decurrere tempus

Cedenti post fata dabunt iterumque recurrens

Luna dies certos languentem viderit aegrum ?

– At meruit vivens ea praemia ferre Poterus.

– Commeritum certe fateor dignumque videri

In medio statuam cui ponat curia templo ;

Nec Regis studium retraho. Sed utrilibet ipse

Cum posset dare, si mihi dat, non eripit illi.

Nec vero semper tribuit plus ille merenti,

Et favor et meritis interdum gratia praestat.

Nec semper dives melior praelatus egeno est.

Nec tam augenda novis opibus locupletis amici

Copia quam miseri atque inopis fortuna levanda est.

Adde quod heredis persona remotior uno

Ipsa gradu, nec saepe refert probitate parentes,

Non etiam patrio semper succedit amori.

Quanquam hic nulla mei ratio fuit : ille sorori

Promissum vetus exsolvit. Me iussit ab illa

Accipere, acceptum voluit me ferre sorori.

Ergo si meritis res penditur, haud sua quisquam

Contulerit, Regina, tuis. Nunc falce premendae

Quorundam voces hominum qui fronte severa

Magnificisque solent aliena reprendere verbis.                                  [p. 241]

Ambitiosa quidem res est viventis honores

Poscere. Quid nimium fateor si patris amorem,

Si maiore aliquid studio fecisse puellae

Dotandae causa, non excusabile factum

Indulgentis erit genitoris ? An illius annos

Corripui, vitamque veneno aut fraude petivi ?

Tu vero custos aegrique fidelis amicus

Cum pretio tibi sacrum esses depactus honorem,

Quid tum, quid porro cupiebas ? Nempe quid ? Aegri

Interitum nisi mox celerem, rata quo magis esset

Pactio, mancipiumque rei tibi cedere emptae.

Confer utrunque simul factum, nihil esse videbis

Quo te praecipue tollas. Verum audio patres

Collaudasse tuum. Taceo ne cogar in ipsos

Dicere quos semper colui, quos semper amavi.

At malus est iudex omnis qui rumpitur intus

Invidia, qui se medium fert litibus ultro

Inque sua cupide properat ius dicere causa.

Victus ad heredem nos reiicis. Illius urget

Gratia nos populique favor nomenque parentis.

Si gener aut natus patris sibi poscat honorem,

Vix habeam certe contra quid dicere possim,

Hoc nisi, magnificis ita visum regibus esse,

Quorum est arbitrii res tota. Sed hic neque genti

Gloria nec deductus honos maioribus olim

Quaeritur heredi : tanquam pro merce reposcit

Illicita pretium patris praedivitis heres

Filius. Aude illi factam nunc dicere fraudem !

Aspice quae contra fuerit mihi causa parenti :

Scilicet ut nubat iuveni dotata marito

Filia, quam sine dote viro si tradere possim

Et praesens aliunde mihi sit copia, nunquam

Ad Regem toties adeam Regisque sororem.

Me mea paupertas iam multos impulit annos                                     [p. 242]

Regi ferre preces et natae poscere dotem.

Dat bonus, accipio, nec eo sum ditior uno

Asse : quod accepi mox annumerare necesse est.

Hic capit, ut condat vel avaro in foenore ponat.

Sed vos urbani locupletes atque beati,

Vobiscum certare alios scelus esse putatis,

Propter divitias quibus omnia ducitis aequum

Cedere, propter opes quibus et regnatis in aula

Oppidaque et vicos vestra ditione tenetis.

Saltem aliquid virtuti, aliquid concedite nobis !

Si locus est aditusque ad publica munera solis

Divitibus, si nil inopes sperare iubentur,

Nil a Rege ferunt, studia omnia ubique necesse est

Concidere et virtutis iter studiumque relinqui.

“ At vos cum vestris potius pereatis amicis,

“ Hoc est cum nummis, quam tot bona scripta, tot artes

“ Ingenuae iaceant et virtus optima rerum !

 

 

V, 4

 

Ad Carolum cardinalem Lotarenum Mich. Hospit. de pace carmen.

 

Si pacem tecum referes, tua munia Regi                                              [éd. 1558, f. A2r°]

Et populo non grata minus promittere possum,

Quam fraterna fuit nuper victoria pulsis

Hostibus et capto magna cum laude Caleto.

Ingenium tibi dii, sermonem et verba dedere,

Queis animos regere et quovis impellere possis.

Nec renuunt hostes, nec pacem nolle Philippus

Dicitur. At Christerna sui cupidissima nati,

Non unquam teneris missura amplexibus illum est,

Quem bello speret nequicquam posse teneri.

Quo sit nostra loco, quo res, neque te fugit, hostis :

Opprimimur Celtae pariter Belgaeque malorum

Ingenti cumulo, quae nos accersimus ipsi.

Iam nimium longo vexatur lassa duello

Gallia ; iam rerum damnosa mole fathiscit.

Praecipites coguntur agris migrare coloni

Atque alio sub sole novas sibi quaerere sedes.

Ipsa quoque immodicis plebs vectigalibus impar,

Oppida certatimque domos et tecta relinquit ;

Nobilitas longae sumptus et ferre laborem                                         [f. A2v°]

Militiae se posse negat ; nec iam locus usquam est

Pressa mali videas ubi non vestigia tanti.

Quis modus irarum, finisve aliena petendi ?

Hoc animis odium, lachrymosi et semina belli,

Iamdudum, iam tempus erat deponere reges,

Iam satis experti bello, quid possit uterque

Quasque trahat secum et quantas in praelia vires.

Barbarus externis ideo conscribitur oris

Miles, ut obversa Turcis statione relicta

Ferrum in nos amens in nostraque viscera vertat ?

O caecas hominum mentes ! Dum mutua stulti

Pastores odia exercent, lupus intrat ovile ;

Seque super caulas saltu iacit, et pecus omne

Dentibus infrendens laniat, pecorisque magistros.

Namque malum hoc domibus si nondum abrepere vestris

Sensistis, moveant aliena pericula saltem :

Et Rhodus et patruo non pridem erepta, Philippe,

Buda tuo, et miserae bis iam tentata Viennae

Moenia ; quae tristem dederint si versa ruinam,

Pugnandum hic nobis vicini ad flumina Rheni

Cum Turcis erit atque Scythis, cum milite Graeco.

Forsitan huius erunt tot tantaque praemia belli,

Ut valeant abolere metum victoribus omnem !

Nempe aliquod positum est opulentum et nobile regnum

In medio lateque patens provincia, parti

Alterutri cessura deum quae munere vincet.

Huc ades atque ex praeteritis venientia rerum                              [f. A3r°]

Collige : non obscura dabunt se signa futuri

Temporis. Istorum donec vixere parentes,

Triginta totos bellum gessere per annos ;

Exhausere suas profusis sumptibus urbes,

Multa virum turpique dederunt millia letho.

Et quid post tantos morientibus usque labores,

Quid lucri rediit ? Prorsus nihil. Utraque multis

Saepe malis concussa, steterunt finibus iisdem

Regna tamen, nec quicquam alter decerpsit ab agro

Alterius. Tam saepe cadunt conamina regum

Irrita. Quinetiam senior iam plenus honorum,

Cum iuvenem amisso regem genitore superbus

Despiceret nec stare paterno foedere vellet,

Illi congressus male, fugit et arma coactus

Ponere et infelix patriis decedere regnis,

Ut vivens funus sibi duceret atque sepulchri

Ultima in Hesperia solennem conderet aram.

Vertit postpaulo Fortuna vicemque Philippus

Reddidit Errici ducibus. Nec longa fuere

Gaudia victori, capta mox urbe Caletum

Et penitus nostro depulsis orbe Britannis.

Nunc iterum summis bellum reparatur utrinque

Viribus, ac si primum hodie nova praelia tentent.

Quando igitur sine pace nequit manus ulla mederi

Tot tantisque malis, adhibe vim pectoris omnem,

Ingenii linguaeque ac vocis melle fluentis

Suavius. Hanc nobis optatam confice pacem,                                     [f. A3v°]

Lotarene ! Tibi debebit Gallia multum.

Nil te, pontificis cura nil dignius unquam

Suscipies. Mandata tui suprema magistri,

Promissam pueroque fidem servare memento !

Hoc faciens, querna in reditu cingere corona,

Et meritum Patrispatriae cognomen habebis.

 

 

V, 5

 

Ad Ianum Morvillierium.

 

Siquis agro longe veniens modo rusticus aulam                                  [A, p. 245]

Introeat regis, quam nunquam viderit ante,

Multa ferens oculos partes miretur in omnes :

Nidorem imprimis tepidae strepitumque culinae,

Lucentemque focum ; mox primae in limine portae

Custodes hastas manibus ferrumque tenentes,

Argento textis sagulis auroque decoros ;

Interius thalamos centum, conclavia centum,

Et super auratis spectet laquearia tignis

Et disposta locis Pario de marmore signa.

At vero foribus princeps dum mane superbis

Egreditur, magna procerum stipante corona,

Quos ibi concursus hominum, quantaque videret

Ambitione locis ex omnibus obvia ferri

Agmina densa virum ! Vel qualis (Iuppiter) illi

Caena videretur regali condita luxu,

Dulcia praesertim pueri si carmina cantent

Ad citharam resonetque sono testudinis aula!

Omnia quae postquam lustraverit ille, beatum

Ante alios omnes regem putet esse, beatos

Esse putet nullos, nisi qui versentur in aula.

Malit in his regum domibus vilissima fungi

Munia quam centum campos invertere tauris.

Forsitan urbanis itidem videatur idemque

Omnibus insolitae species quos ceperit aulae.

Experti mala plura bonis occulta subesse

Comperiunt, illoque tegi fulgore dolores

Innumeros, comitemque per omnia tempora curam.

Malint esse domi nigrum cum furfure panem

Laeto hilarique animo, quam plenas fellis amari

Carpere delicias. Iam quae deterrima res est,

Tantorum videas nullum tamen esse malorum                                   [p. 246]

Effugium, nulli hinc adeo paucive referre

Diis grati potuere pedem. Dum cogitat ille

Qua sese expediat, veniaque potentis amici

Discessum meditator, at hic dum plura recedens

Ferre parat semperque augendo intendit acervo,

Dumque alius metuit, ne post oblitus amicis

Tot bona non tuto possit male parta fruisci,

Quaeque aliis fecit, ne deteriora vel illis

Ipse ferat Nemesisque ultrices sentiat iras,

Incautos veniens subito mors occupat omnes,

Et quae impune prius fuerant authoribus ipsis,

Saepe luit peccata bonis fugientibus haeres.

At caecum mortale genus non desinit ultro

Accusare deos, tanquam hoc indigna ferente,

Haud secum reputans et lentam vindicis iram

Numinis ad seros extendi saepe nepotes.

Dicendum nobis alias communia summis

Quae mala sint imis pariter cultoribus aulae.

Nunc mihi conditio miserabilis illa videtur

Regum magnorumque ducum, qui mille labores

Suscipiunt et mille pericula fortiter, ipsam

Nec patriae causa dubitant profundere vitam.

Atque his nulla malis post gratia redditur ; imo

Saepius invidiamque senes odiumque reportant.

Quarta duces nostros atque ipsum tertia regem

Luna videt siccos primum durare calores,

Nunc etiam mediis pluvias et frigora campis,

Ferre famem duramque sitim variosque labores,

Cum possint altis se claudere moenibus illi

Sublimique ex arce procul spectare vagantem

Circum agros hostilem equitum peditumque procellam ;

Possit rex aliis ducibus committere curam

Castrorum, possit comitatus pubere nato,

Finibus extremis abiens petere intima regni.                                       [p. 247]

Sed nihil indignum se, nil maioribus unquam

Ille suis faceret, nil tanti nomine regis.

His meritis laudi, quae sunt ingentia, quam non

Ingratis merces a civibus aequa refertur !

Si patriae fines audax invaserit hostis,

Si tutanda salus, si vim prohibere necesse est,

Obstipo capite et male surdis auribus omnes

Regis ad imperium restant vocemque tributi,

Tanquam bella geri possint sine sumptibus ullis.

« Non tot ab externis, aiunt, cogenda fuisse

Gentibus auxilia ; et proprias satis usque videri

Hostibus arcendis alio sine milite vires ».

Consulto efferri fictis rumoribus hostes

Ad caelum semperque in maius robora tolli.

« Hanc accersendis regem praetexere causam

Auxiliis, sua cui plus quam satis arma supersunt ».

At regem aut alium quis credere possit egentem

Non opis externae, nullos conducere in usus

Tot voluisse virum tanto sibi millia sumptu,

Tam procul hinc, gravibusque suos onerare tributis ?

Non adeo non ille sui est ignarus et usque

Immemor officii, non ut perpenderit ante

Et genus et numerum et vires et militis arma,

Quique metus praesens animis pugnaeve cupido,

Atque ea num potiora suis an in hoste minora.

Quid fuga Quintinos ea nuper facta per agros

Non satis ostendit quid solis Gallia possit

Freta suis, equiti quae sit fiducia nostro ?

Tam paucis animos illi rediisse diebus

Aut tirone putas conferri milite tuto

Posse manum, nihil ut valeat nihil usus in armis ?

Quid si concisum hunc equitem componimus hosti ?

Nescio quot pariter nostra de gente cohortes

Horrida Germanae poterunt tot millia gentis                                      [p. 248]

Ferre, tot Hispanos, Belgas simul, atque Britannos,

Quos illae integris et adhuc cum viribus essent,

Expectare in se non sustinuere ruentes.

Quid non plus illis animi victoria duplex

Addidit, aut nobis non spem fuga turpis ademit ?

Atque utinam positis pacatus viveret orbis

Ensibus et gladiis, saevo nec milite nobis

Esset opus. Sed quando malum hoc commune videmus

Omnibus aeternumque fuit, nec dedita multum

Armorum est hodie studiis, civilia longe

Plus amat et varias exercet in urbibus artes

Aut intendit agris plebecula nostra colendis,

Conductas operas trans Rhenum accersere et Albim

Cogimur, aut patriam Flandris exponere praedae.

Si videas, qui nunc modicum conferre tributum

Militibus renuisque ferox stipendia nostris,

Si videas rectis ad te contendere signis

Hispanas acies, urbi si forte propinquas

Omnem agrum circum populari, incendere tecta,

Quid non pollicearis ut hac formidine quisquam

Liberet, incolumem et salvum te praestet ab hoste ?

Nunc quereris, caelum atque deos testaris, avare,

Si quid ab immenso numerare iuberis acervo.

At qua conditione ? Solent qua nempe profani

Mutua Iudaei numerari petentibus aera

Quae post accipiens magno cum foenore reddat.

Dum celeres Turcae Byzanti ad longa sederent

Moenia, Caesar inops animi rerumque rogabat

Suppliciter cives, tantum et commune periclum

Ut ne despicerent, aliquid conferre tributi

Protinus, unde viros miserae conduceret urbis

Praesidio, quam se simul et sua perdere mallent.

Non magis hi dictis aurem precibusque dedere

Quam si non idem foret hostis idemque periclum                              [p. 249]

Omnibus, aut regi bellum, non civibus esset.

Urbs deserta suis capitur, nec barbarus ensis

Ulli hominum generi, sexu, aetative pepercit.

Non illas tenuit patriae miser ante negatas

Civis opes : rapuit ferus omnia et impius hostis.

Quid Macedo Perseus, collectas patre Philippo

Ad bellum dum militibus dispensat avare

Parcus opes, tanto nec dignas comparat hoste

Copiolas, et sese et regnum amisit et aurum ?

Nam neque vectigal certa ratione modoque

Exigitur, nec sunt moderata impendia bello.

“ Nec quicquam magnum rex unquam gessit avarus.

At potuit certo componi foedere bellum,

Pax etiam potuit rerum pulcherrima nobis

Restitui, quam fama fuit non nolle Philippum,

Attrebates ipsamque alios deposcere Belgas,

Vexatos longo lacrymosi tempore belli.

“ Ante velim nos ante deum pietate mereri

“ Et pacem et veniam, atque illis nos reddere dignos.

“ Nam quae pax quisve usus erit mortalibus, unde

“ Numen abest ? Aut quae pacis stat finis habendae ?

Nempe bonis quo liberius vel possit abuti

Quisque suis, positoque metu ridere, iocari,

Insanire libidinibus vel amore per urbes

Foemineo, turpive aliquo ditescere questu.

Quae pacis vera esse putantur commoda vulgo.

Non est illa tibi non est optanda, nec ullam

Tu potes invitis pacem componere divis.

Quod si persuasum penitus mortalibus esset

Authorem belli esse Deum pacisque petentum

Non tamen ex meritis precibusve, sed his dare bellum,

Pacem illis, ut cuique magis conducere genti

Viderit, haud temere et reges et regis amicos

Accusent, causasque infectae pacis ad illos                                         [p. 250]

Primaque suscepti referant exordia belli.

Deinde nec arbitrii est pax unius, ut magis optet

Rex nihil Henricus, dare forsitan abnuet hostis,

Ni leges illum tulerit quascunque Philippus

Accipere, ut victore iubes a principe victum.

Hoc etiam pacto totum res nulla per orbem

Non venalis erit, si possessoris avari

Spemque animumque avidus pretio superaverit emptor.

En tibi Francorum virtus et pristina gentis

Gloria, quae reges Hispanis atque Britannis

Saepe dedit, Belgam contrivit saepe rebellem,

Quae Rhenum quicquid spatii fuit inter et Istrum,

Quod Lirim fluvium gelidasque interiacet Alpes

Imperio tenuit ; mox relligionis amore

Omnem Asiam peragravit ovans, Arabumque subactis

Regibus et fractis duplici certamine Turcis,

Egregium Solyma regnum stabilivit in urbe.

Tune illi tam foedum illi dare turpiter audes

Regi consilium, cuius victricibus armis

Tristis et orba suo modo Scotia rege Britannum

Reppulit ingressum fines atque intima regni ?

Cuius et auspiciis amissa Bononia nuper,

Omnis et Oceani late maris ora recepta est.

Mox defensa gravi longe Mirandula bello,

Parmaque pontificum metuens et Caesaris arma,

Quae nostrae fidei sese commiserat ante.

Quo libertatem iucundam vindice forti

Sena diu tenuit, multos obsessa per annos,

Quamvis fine tamen cecidit labor irritus illi.

Qui desueta prius vestigia tempore longo

Calcavit pedibus veterumque imitator avorum

Usque sub Helvetii ripas et flumina Rheni

Signa tulit, valde mirantibus illa colonis.

Qua spe erecta animis Germania protinus omnis                               [p. 251]

Libertatis ubique suas vexilla per urbes

Proposuit, dominumque antiqua sede potentem

Expulit ad Carnos longe veteresque Liburnos.

Quod si tum virtute sua libuisset et armis

Uti Vindelicis, nunquam post vulnere tanto

Saucius infaustum caelo caput ille tulisset.

Atque haec audito Errici modo nomine gesta

Sunt tamen, et Rhenum cum non transmitteret amnem.

Unde revertenti concussis omnia muris

Sparsa per Ardennam patuerunt oppida silvam.

Horrida non multo post tempore Caesaris arma

Ingentesque minas una legione repressit

Ad Metas, quum se veteranus ductor ab uno

Imberbi puero vinci clamaret et omneis

Contra se tum stare deos quereretur Olympi.

Quid vos Eridani, Cassale, Valentia, ripis

Impositas memorem aut alias tot in Alpibus urbes

Vi domitas ? Quid te vinique oleique feracem

Corsica Tyrrheni maris insula, qua velut arcta

Compede constricti Ligures Thuscique tenentur ?

Longum sit memorare quibus rex ipse duellis

Praefuerit, quos ipse manu confecerit hostes,

Et quae diversa penitus regione locorum

Magna per egregios bissenis gesserit annis

Bella duces, quantum imperio et ditione virorum

Creverit, aut fines quam longe extenderit agri.

Hic mihi tristis enim nimiumque adversa duorum

Obiicitur fortuna ducum, duo praelia magna,

Bis fusaeque acies, captusque exercitus ingens.

Magna fuit clades, fateor, nisi maius ab illis

Emersisse malis facinus fortasse videtur.

Ex illo numera quae tempore gessimus ipsi,

Quot validas urbes, quot cepimus inclyta bello

Oppida, quae sperare bonis vix Gallia rebus                                        [p. 252]

Audeat : illum animo tibi (fac) propone, sequentis

Atque dies omnis, quibus est allatus in urbem

Nuntius adversae Quintini ad moenia pugnae,

Ut sine praesidiis equitum peditumque, sine ullis

Tum belli ducibus, sine spe quae pascere quamvis

Alma solet miseros discedereque ultima rerum,

Magna precabamur tristes moestique deorum

Numina, relliquias tam foedae stragis ab hoste

Servarent regumque domum hanc insignibus olim

Tot claram meritis, si nollent prorsus honore

Esse parem, sinerent aliquam tamen esse ; nec hosti

Hunc animum mentemque darent, ut pergere ceptum

Vellet iter nomenque adgnatae extinguere gentis.

Isto nostra loco tum res erat. Aspice quam sit

Laetior haec rerum facies, quam distet ab illa.

Arma (vides) et equos legionumque agmina nobis

Suppetere, et quaecunque putantur idonea bello.

Agminis ipse sui ductor rex, instat et ipse

Agmini. Ille etiam formido et terror Iberi

Militis in partem curae subit, ille Britannum

Qui modo littoribus nostris eiecit et intra

Oceani fines spatiis conclusit iniquis,

Fulmineus Guisius : fractis labentia pilis

Vertice tecta suo qui fulcit publica, latis

Sustinuisse humeris ut caelum dicitur Atlas.

Nullus in urbe pavor, nusquam trepidatur in agris.

Castra, loci situs ut patitur, quam proxima castris

Contulimus. Si praeterea nihil usque profectum est,

Substitit in medio saltem victoria cursu,

Fortunaque ferox iam vincere desiit hostis.

Quae res nos igitur vel iniquo foedere pacem

Expetere aut nostro subigit decedere iure ?

– Contenti modico, longinquae munera pacis

Dulcia carpemus laeti nostrisque fruemur                                            [p. 253]

Quisque bonis, omni posita formidine belli.

– “ Quid tu animi vecors opulentum et nobile regnum

“ Posse putas ullum diuturna in pace manere ?

Fac animo repetas memor omnem temporis acti

Historiam, quaecunque domi sint gesta forisve

Omnibus in terris postquam sunt condita regna :

Repperies aut continuis vexata duellis

Imperia, aut interposita nec longa fuisse

Reges et populos inter duo, tempora pacis.

Ter modo Romani scriptores limina Iani

Clausa ferunt inter sexcentos amplius annos.

Difficile imprimis aequo duo regna coire

Foedere. Discessum, fac, conditionibus aequis :

Rex tamen aut iuvenis pacem, cupidusve triumphi,

lrasci facilisve, malo aut persuasus amico,

Aut aliquam arripiens oblatam ex tempore causam,

Continuo solvet. Quid si a victore potenti

Victus et inferior leges accepit iniquas ?

Dissimulare dies aliquot fortasse vel annos

Offensus poterit, dum corrogat undique nummos,

Dum legit exercetque suos, dum percitus ira

Contrahit apta videt bello quaecunque gerendo.

At simul opportuna dabunt se tempora, saevus

Irruet, et quae pace prius concesserat, armis

Nunc repetet : vim illam potius dominique potentis

Esse minas quam liberum et aequo foedere pactum

Vociferans. Facito hunc animi tamen esse pusilli,

Quique anceps iterum non ausit adire periclum ;

Ille tamen rebusque ferox tumidusque secundis,

Nesciet ille diu fortunam ferre secundam,

Non tolerare moras, non se, mihi crede, tenebit

Quin regem miserum bello quem vicerit ante,

Cuique urbes aliquot partem vel ademerit agri,

Nunc fortem validumque etiam minus, appetat ultro.                      [p. 254]

Aut menses aliquot si quis pudor impedit illum,

Apponet reges alios, qui bella movebunt

Prima, dein socium sese dabit improbus illis.

Plurima sic afflicta legas aut perdita regna,

Hoc cupide nimium dum pacis amabile nomen

Amplexi reges, quos belli forte pigeret,

Plus tribuunt hosti quam bello quaerere posset.

Tunc equidem levia haec et non onerosa videntur,

In tabulas dum scriba refert, quia caeca voluptas

Impedit aversamque alio rapit improba mentem,

Aut desiderium patriae rerumque suarum,

Aut gravis et longi nimium fuga foeda laboris,

Aut praesens aliquis belli metus, aut malus error,

Aut quidvis aliud caussae. Post, nube fugata

Ex oculis, sero incipimus tum cernere verum,

Promissis condicta dies cum venit amaris :

Et linquendus ager, maiorum sanguine multo

Partus, et antiquis migrandum civibus urbe est.

Traduntur claves, portis educitur omne

Praesidium, novus immittit victricia miles

Signa, recedentique ferox maledicta superbe

Congerit. Interea foribus pendentia summis

Lilia convellit duri manus improba fabri,

Restituitque aquilas, multum lacrymante colono.

At quae post regio tecta et secura latebat,

Quae felix hunc ante diem non viderat hostem,

Apparet subito velut obiice nuda remoto.

Tum querimur stulti nimium properata fuisse

Foedera, nil victis et nil sperantibus ultra

Durius imponi aut gravius potuisse. Quid hostes,

Quid si etiam graviora iubent ? Mora nulla : sequamur

Imperium et cedamus ei qui cogere possit !

Foedus homo turpisque senex Iovianus ad urbem

Dum properat tantumque novum componere regnum                     [p. 255]

Cogitat, insidias metuens atque arma tyranni,

Damnoso nimium atque inhonesto foedere cessit

Regibus Arsacidis, populus quaecunque Latinus

Omnia trans Tigrim multos possederat annos,

Armeniae regnum, et regem socia arma sequentem

Destituit. Damni plus illa pace relatum est,

Plus ignominiae quam si certamine magno

Victa iterum ad Cannas acies Romana fuisset.

Lysimachus sese atque suos rex tradidit hosti

Ut biberet ; nam tum sitis illum dura premebat.

Utque sitim potu explevit, « Proh Iuppiter, inquit,

Quam cito praeteriens, mihi quanto est empta voluptas

Imperio ». Cupiat nunc effudisse lagenam

Infelix. Si vis exempla domestica regum

Nostrorum, quoniam melius nos instruit error

Interdum proprius, quot tradidit hostibus urbes

Pace Bretigniaca, quantum ditionis et agri

Unus homo longi pertaesus carceris olim ?

Atque is, cui steterat libertas aurea tanti,

Post animi caussa cupiensque reversus eodem est ;

Maluit atque mori servus quam vivere liber.

Quae mihi non aliquo belli scribuntur amore

Aut odio pacis, qua nil iucundius unquam

Esse potest homini, sed ne dum condere pacem

Festinamus et a bello discedere quoquo

Nempe modo, capti dulcedine nominis ultro,

Non pacem nobis, sed bella, sed horrida bella,

Et multo peiora prioribus illa paremus.

Haec populus, sua sunt cui sola negotia curae,

Haec nequeunt alii tenues quicunque tueri,

Quique dolent, metuunt, gaudent cupiuntve, quibusque

Iudicium privata tulit vel gratia vel res,

Quique malo patriae vel turpia lucra sequuntur.

Reges ista vident et amantes regis amici,                                            [p. 256]

Otia non tantum quibus haec praesentia curae,

Sed requies aliquando etiam ventura nepotum.

Nam quid pace bona magis est optabile regi ?

Scilicet ut varias de relligione per orbem

Clemens et placidus curet componere partes ;

Ut commendet oves pastoribus undique lectis

Ingenti studio, sponsor quandoque futurus ;

Et iubeat superesse gregi, ne saevus et ater

Incustodito lupus insidietur ovili ;

Moribus usque bonis populos et legibus urbes

Instituat ; lites, rixas et iurgia fortis

Amputet, eque foro quaestus ac praemia tollat ;

Iudicia et paucis et mandet amantibus aequi

Publica, nec poenam facilis iustumque remittat

Supplicium ; et meritos virtuti reddat honores.

Ut quae longa diu bellorum impensa vel artes

Invexere malae, tot vectigalia plebi

Demat, et immunes equitum velit esse colonos

Hospitiis iubeatque suos sibi condere fructus.

Has sordes et monstra, quibus nunc plena videmus

Omnia, quae pulchro fulgentia cernimus auro

Per fora perque domos et regum tecta, per urbes,

Per vicos volitare caputque attollere caelo,

Eiiciat, manibusque vetet contingere fiscos !

Quae res si fuerint, regnum regemque beatum

Efficient, et qui tali rectore regentur.

Nunc age, quid profers pacem cur regis amici,

Otia cur nolint ? Primum communia vulgo

Quae bona sunt aliis, isti quoque pace fruentur.

Quin etiam plura, et quo pluribus intus abundant,

Quoque domos plures et praedia rure beati

Plura colunt ; adde huc vivaria plena ferarum,

Balnea, piscinas, saltus celsisque decoras

Arboribus silvas et amoenos floribus hortos,                                      [p. 257]

Quae non in tenui aut mediocri copia tecto est.

Seu mage deliciis aulaeque tenentur amore,

Ecqua potest homini contingere pace voluptas

Maxima, quam cum rege suo communiter isti

Non capiant ? Regi nihil est iucundius horum

Convictu, fortuna potens et regia, cultus

Regius, ut solum videatur nomen abesse.

Quae cum tanta frui possint et talia pace,

Cur bello pacem, cur non sua praedia castris

Turpibus anteferunt ? Nisi quosdam fingis agrestes

Immanesque viros eductos lacte ferino,

Nulla quibus mentem titillet honesta voluptas.

An vero metuunt ut inertes pace nec ullis

Artibus et studiis videantur protinus apti ?

Nemo huic ingenio praestat vel lumine mentis,

Non verum citius, non dispicit acrius alter ;

Nec quisquam fandi melior, suavissimus illi

Funditur ore sonus, torrentia fluminis instar

Verba cadunt. Miratur in omni munere primum

Et facile ante alios respublica suspicit omnes.

Ille quidem bello melior, sed prorsus amoenum

Ingenium et civile tamen, nostrisque ferendum

Moribus aspicias, factum nec agrestius illa

Castrorum feritate, aliis ut saepe videmus :

Vir pius et recte faciendi regibus author.

At sine honore domi, sine summo vivet uterque

Imperio ? Nec magna duobus gratia factae

Pacis erit ? Quanquam meritis quae deinde refertur

Gratia, saepe iuvat, studium quoque civibus auget.

At vir amans patriae populares negligit auras ;

Nec porro ille suae veniet minus utilis urbi,

Ingratos etiam prospectet si fore cives.

Si mala pax et fiet iniqua (quod accidet istis

Invitis), facile hac carituri laude videntur.                                            [p. 258]

Sin bona, quis potius confectae gloria pacis

Debetur ? Nec enim legato pacis honorem

Praeconive dabis, sed ei qui maxima cepit

Oppida vi finesque extendit longius agri ;

Qui nostris quacunque pedem ferus intulit hostis

Finibus, huic raptim volat obvius et premit illum

Fronte vel a tergo, possit ne impune vagari ;

Denique sic positis occursat ad omnia castris

Tempora sicque locis pene omnibus imminet hosti,

Ut lassum belli pigeat pacemque duello

Malit, et optatam requiem praeferre labori.

Arma solent praesensque metus legionis et horror

Bellatorum equitum duras inflectere mentes

Ad pacis studium ; tum regis nobile magni

Praecipue clarive ducis cum nomen ad hostem

Venerit, huic subito pulsantur corda timore.

Dic age, si pacem peteres prior, ante Decembrem

Praeteritum, Hispanosque recenti caede feroces

Tunc humilis supplex et victus ad aequa vocares

Foedera, non spernant tua verba precesque refutent,

Imponantque tibi durissima frena iugumque ?

Nunc illos quae caussa subegit quaerere pacem ?

Nempe amissus ager tantus, totque oppida bello

Expugnata locis dimensa in parte duobus ;

Horrenteis acies ferro, castrisque paratum

Stare vident equitem, comisque micantibus ante

Signa duces, ipsumque intra tentoria regem.

Hi pacem faciunt, non qui se venditat hosti

Et levis et cupidus, non qui sibi quaerit honorem

Et populi plausus, divini muneris author,

Sit quanvis ea pax nec honesta nec utilis urbi.

Quam facile humanis aut vafro imponitur astu

Sensibus aut animis cupientum inducitur error.

Fac tamen ignaros istis quosdamve malignos                               [p. 259]

Detrahere atque auferre decus laudemque cupitae

Pacis, et indignos aliena laude fruisci ;

Fac si vis illos etiam secedere in agrum

Privatamque domi procul aula degere vitam :

Iccircone tibi miseri videantur, amoris

In patriam qui tot clarissima signa dederunt,

Quos bene tot gestis soletur gloria rebus ?

Mi non hercle magis quam vir fortissimus ille

Linterni degens ingrata pulsus ab urbe,

Aut qui Palladiis cognomine iustus Athenis

Cessit Aristides. Mala sunt haec propria regum

Magnorumque ducum, ut multa atque ingentia postquam

Officia et studia in patriam melioribus annis

Contulerint, solam pro omni mercede reportent

Invidiam, rapiat falsos ignavus honores

Et mendax aliquis. Tam sunt perversa malorum

Iudicia, in meritos nec iustum semper et aequum est

Arbitrium populi, non et mutabilis aulae.

 

 

V, 6

 

Ad Franciscum Olivarium Franciae cancellarium.

 

Vobiscum Remos una comes ire parabam,                                          [éd. 1560, f. A5r°]

Quum me patronus fisci revocavit in urbem

Auditum Italicas rationes utque praeessem

Iudicio, quod erat de furtis atque rapinis

Regis opum ; nolens opera imperfecta reliqui.

Quid facerem ? Medio rationum examine Burgus

Quaestor in Arvernos propere discedere iussus.

Nil contra absentem nobis decernere visum est.

Altera Beloti dilata est quaestio morbo.

Is rem quaesierat princeps causamque tenebat

Implicitam multis ambagibus atque latebris.

Longum cognitionem alii mandare fuisset.

Nunc equidem sine febre, parum sed corpore firmo est.

Sic fuit haec mea vana reique industria nulli

Utilis ; et tanto carui tamen orbus amico.

Nam facturus eram Remos iter hoc ego tecum.

Tecum perpetuo (via quam longinqua !) fuissem.

At Lotarenum validi iuvenesque sequentur,

Non ego, quem tardum et segnem facit aegra senectus.

Ille fugit comitesque suos praetervolat omneis.

Ipse procul sequor ; ad mensam tamen usque paratam                    [f. B5v°]

Mature venio. Quid enim ? Fortasse periclum est

Ut calidus sudansque bibam. Qui verterat ante

Nos aliquis, nec fronte magis tamen ille benigna

Excipitur nec sede magis dignatur honesta.

Interdum et pateram fervens contingere plenam

Non audet, stomachi veritus laterisque dolorem,

Et me iam saturo demum incipit esse placentam.

Sic neque dura pigris, neque sunt incommoda tardis

Omnia. Sed doleo divulsum me sine causa

Convictu, Francisce, tuo, nec deinde superba

Remorum vidisse foro spectacula, pompam

Sacrorum longam, missa et Ciboria coelo.

Aureolum puerum (curam sobolemque deorum)

Sole magis nitido radiantem, heroas et illi

Bissenos, duodena latus velut astra, tegenteis,

Regem ipsum, nudis humeris et pectore nudo,

Remigii successoris genua ante volutum

Suppliciter, cui multa sacerdos rite precatus

Sacro nuda oleo perfundit membra, gravemque

Imponit capiti gemmis auroque coronam.

Insequitur plaususque virum clangorque tubarum.

Ingens laetitia tectum circunsonat : omnes

Franciscum Regem simul una voce salutant.

Haec ego nec vidi, posthac neque spero videre.

Ut sint laeta diu precor, ut foelicia longo

Tempore, neve ullo turbentur gaudia luctu.

At vos rumor erat celsum procedere Barrum

Usque nec octobris redituros ante calendas.                                      [f. B6r°]

Certum est interea paulisper (dum licet) uti

Libertate mihi concessa et visere nostro

Stampensi fuerit vindemia qualis in agro.

Ut me vel referam Germani ad nobile fanum,

Parisiam vel (eo si forte recurritis) urbem,

Aut ubi fons blandus pulchro dat nomina vico,

Aut Blesis, aliove loco me denique sistam.

Quod si me nostri rationem poscitis oti,

Nil praeter nugas et carmina vana feretis.

 

 

V, 7

 

Ad amplissimum illustrissimumque Principem Carolum Card. Lotarenum, Mich. Hospitalis Epigramma

 

Hoc etiam loculis munus tibi, Carole, nostris                                       [éd. 1560, f. A1v°]

Mittimus : hoc gratum, Carole, munus habe.

Est parvum, fateor ; verum quo forma regendi

Expressa est magni quamlibet imperii.

In multis, haec pauca manu praecepta notavi,

Visa mihi nostris moribus apta magis ;

Quae rex te longe discet meliore magistro,

Seque patris dignum reddet imaginibus.

 

 

V, 8

 

De sacra Francisci II. Galliarum Regis initiatione, regnique ipsius administrandi providentia, Mich. Hosp. sermo.

 

Coelesti est oleo Mariae Puer unctus ad aram                                    [éd. 1560, f. Aiir°]

Virginis. Hoc foelix ut sit faustumque precamur.

Tithoni longos superet vel Nestoris annos.

Talibus interea discat regnare magistris,

Qualeis non alios Regum prior extulit aetas,

Nec quondam puero delegit mater Achilli.

Discat difficilem longe plus omnibus artem,

Antiquos ut amet regere et defendere fineis

Imperii ; dominis quae sunt aliena relinquat.

Illum vicini Reges venerentur, ut alto

Sanctum aliquod terris demissum numen Olympo ;

Illius externi cupiant componere liteis

Arbitrio populi, cupiant discedere bello.

“ Nec tam fortis amet dici, quam iustus, et armis

“ Parta per humanas fugiat cognomina caedeis.

“ Observet promissa, fidemque immobilis hosti ;

“ Nec pacem in bello, neque bellum in pace requirat.

Aut quid discipulos Christi nos esse fatemur,

Si nulla in nobis expressa illius imago est ?                                           [f. Aiiv°]

Haud minor in patriam pietas civeisque tuendos

Cura sit, ut patrium bonus illis praestet amorem.

Tardus et ad poenam, dubiis idem acer apertis

Criminibus vindex, rigidus legumque minister.

Nec res iudicio finitasque ordine liteis

Rescindat ; nec supplicio poenave nocenteis

Damnatosque levet, legum nec vincula solvat.

“ Sive magistratus, sacrorum sive legendi

“ Pontifices, secum ipse diu multumque requirat

Ecquis apud civeis tanto sit dignus honore ;

Nec precibus preciove locum det equisve citatis,

More sed antiquo lecti proscribat aperte

Pontificis nomen vel iudicis. Audiat omneis

Quorumcunque hominum voces et dicta. Morando

Consilium melius capiet neque sero pigebit

Agnovisse malum re denique turpiter acta.

“ Quos non fallit enim Reges inscitia rerum ?

“ Aut quaenam vitare dolos prudentia possit,

“ Uni quum plures ficti insidiantur amici ?

Nam quandoque dies veniet metuenda futuri

Iudicii, quam nemo diem Rex, sive Senator,

“ Sive magistratus fugiet. Poscetur ab ipso

“ Principe non tantum rerum quas gesserit ipse

“ Subtilis ratio, verum et quas gesserit olim

“ Improbus aut iudex aut prava mente sacerdos,

“ Aut alii quibus est delata a Rege potestas.

Ille miser poenas alieni criminis, immo

Exolvet proprii, qui non providerit ante                                                [f. Aiiir°]

Quos, quibus, immeritos vivens mandaret honores,

Quosve minus dignos sacris praeponeret aris.

Nec mihi dignus erit divina humanaque iura

Qui didicit, si non idem coniunxerit aequi

Atque boni studium, si non pietatis amorem,

Et nisi pauperibus faveat, locupletibus aeque,

Et nisi templorum reditus largitur egenis.

Quo mihi nobilitas, quo vana scientia rerum,

Si pietas aberit sacris, a iudice virtus,

Si venalis erit praetor, si fonte lavamur,

Ungimur et terra depenso condimur auro ?

“ Ex his nulla igitur reditura pecunia rebus

“ Regali fisco, reditura est nulla ministris.

Nec tamen ille suos, nec quos Respublica nummos

Suppeditat, demens alios convertet in usus.

Nec dabit indignis, nebulonibus aut parasitis,

Sed bonus ut tutor, qui se rationibus olim

Cogitat adstrictum, summa pietate fideque

Rem geret atque novi resecabit inania luxus

“ Instrumenta : modum veterem patriumque reducet

“ Vestibus et mensis. Sic vectigalia porro,

Quae vis praeteriti suasitque iniuria belli,

Par erit atque decens immensa remittere plebi.

“ Contentum parvo paucis nam rebus egere

“ Convenit. Ulla tamen rodat ne bestia fiscos,

“ Neve palatinus sorex aut blatta videbit.

Scilicet haec pridem toto foedissima regno

Invaluit pestis viresque et robora pascit                                               [f. Aiiiv°]

Imperii : vix quarta redit vel tertia Regi

Pars canonis. Nimium multi regalibus uncas

Admovere manus loculis. Revocandus in arctum

Ille ingens numerus, fraenanda licentia furum.

Quo magis id fiat neve haec scelerata propago

Patronos habeat defensoresque nefandi

Criminis, hoc mihi saepe monendum et saepius, omnes

Abstineant donis, praesertim quique futuris

Iudiciis praeerunt et quorum est summa potestas.

“ Tam firmum nihil est, tam clausum, aut denique sanctum,

“ Quod non expugnet vis auri ; nec minus est fur

Qui praedae partem capit, ac qui surripit ipse.

Tu furem excusas Regi corruptus ab illo

Restituisque loco damnatum, turpiter unde

Exciderat. Quid agis ? Nempe hoc, furetur ut ante.

Quid, praeter veniam censes quum praemia furi

Danda velut merito ? Pudor est, pudor, addere plura.

Ergo paucorum fidei mandabitur arca

Publica : nam valde est custodia lubrica nummi.

“ Ipsi custodes custodis egere videntur.

At fiscos augere malis rationibus ullis

Ne cupiat, fictique suos ne criminis unquam

Insimulet, iustove rei nec fine peracti

Ne bona liberto properet donare potenti.

Saepe bonus minimeque nocens sectoris avari

Opprimitur studiis et crimine concidit uno,

Quod pulchras aedes vel opimum possidet agrum.

“ Ne mimis etiam vel delatoribus aurem                                              [f. Aiiiir°]

“ Praebeat iniustove sinat succumbere quenquam

“ Iudicio ; ne pro compertis atque probatis

“ Accipiat quae vox inimica vel aemula finxit.

“ Turpe quidem miseros vita spoliare bonisque,

“ Turpius at recti specie falsisque latenter

“ Testibus appositis et iudice non satis aequo.

Condemnat cupide nimis illum praetor iniquus,

Cui putat iratum Regem vel Regis amicos.

Quo gravius peccant patulis qui crimina Reges

Auribus accipiunt quae de quocunque feruntur,

Praesertim invisum vel detestabile crimen

Cum forte arguitur reus admisisse. Velut si

Maiestas populi vel Regis laesa putetur,

Intendit parteis animum quaesitor in omneis :

“ Ipsa fidem, simul est audita calumnia, fecit.

Occidit infoelix intra ipsa exordia, nullo

Saepe suo merito, sceleris vel temporis ardens

Invidia potius. Neque post adiuverit illum

Commonstrare dolos fictumque ostendere crimen.

Prima semel defixa animis haesere, nec unquam

Stultitiam volet ille suam quicunque fateri,

Credulus et praeceps, sed prima tuebitur usque

Et semel offensum constans offendere perget.

Quaerendum fuerat, quis sit delator et in quem

Dicat quove animo : prior eius vita reine

Absentis melior. Nam qui bonus ante fuisset,

Ausum immane nefas subito, vix credere par est.

Si tamen urgetur res suspicione, vocandus                                          [f. Aiiiiv°]

Est reus, obiecto coram ut se crimine purget.

Horrebit vultum falsus delator et ipso

Aspectu confusus erit dignamque subibit

Pro scelere immani tanto sub iudice poenam.

At delatorum genus utile, saeva nocentum

Ne Regem lateant peccata, bonosque malosque

Ut quamvis absens facile internoscere possit.

Est ita, dum norint sibi non impune futurum,

Si quid in auriculam mendax effundere lingua

Ausa fuit. Tua me bis, Carole, dextera salvum

Praestitit a rabidi ferali dente leonis,

Nec metuam diras unquam te vindice linguas.

Atque utinam quam se praeclara est ultus Apelles

Insignis tabula, tam nostro carmine possim

Exprimere, hoc quam sit tetrum exitialeque monstrum

Regibus et populis, quantas det saepe ruinas.

Ostendam plane quibus orta calumnia surgit

Principiis ; ut avariciam torvumque tuentem

Invidiam comites secum trahat, ut mala blandis

Insinuet dictis et blando carmina vultu.

Regem autem stupidum, buccisque fluentibus, ore

Distorto, foeda facie, rudentis aselli

Auriculis, quocunque vocaverit illa, sequentem :

Ipsius ante fores delator et ostia circum

Excubat observans, ut verus nequis amicus

Ingrediens somno stertentem suscitet alto

Et faciat, tenebris amotis, cernere verum.

Sic perit ille miser fictis ignarus et absens                                            [f. Bir°]

Criminibus, quoniam purgandi oblata potestas

Nulla sui, vel Rege aliud curante, vel istum

Ut magnum longumque nimis fugiente laborem.

Fac non nolle, tamen studiis illius honestis

Obstabunt, aliique moras et tempora nectent :

Praetermissa semel referet se occasio nunquam.

At noster faciles aditus venientibus ultro

Praebebit populis : oblatos ipse libellos

Accipiet manibus, lacrymosas ipse querelas

Audiet et responsa dabit poscentibus ipse.

Quam iucunda, putas, facies est regia, civi

Et quam grata suo ? Tanti nihil esse videtur.

Nunquam, dura licet, gravis illius ore repulsa est.

Annuit : hoc quodcunque etiam debebimus ipsi.

Respuit : audivit prius is tamen, inde negavit.

Atque ita nemo fere tristis discedit ab illo.

Et patrum fama est aetate fuisse, iuberent

Qui mollem Reges et inertem ducere vitam,

Nil agere et levibus traducere tempora nugis,

Nullum congressu, nullum sermone petentem

Dignari, celso tenues contemnere vultu,

Abiicere imperii curam, nullamque suarum

Luce voluptatum, nullam intermittere nocte,

Is fructus regni tanquam si maximus esset.

Tales Assyrii Reges Francique fuere,

Tota palatinis dum rerum cura magistris

Cesserat : haec illis regni socordia finem

Attulit, his animos contra ius fasque rebelles.                                     [f. Biv°]

Quare nec fidum potes hunc nec Regis amantem

Dicere, qui celsos usurpat Regis honores,

Abrogat imperium domino. Capitale nefasque

Est Persis habitum solio sedisse tyranni.

Tu solus regnes, solus domineris in Aula,

Nil adeo Regi praeter diadema relinquas,

Et nudos regni titulos et nomen inane ?

“ Quid non ambitio, quid non mortalibus auri

“ Suadet avara fames ! Moderata potentia quanto

“ Iustior est et quam magis expers ipsa pericli !

Ne sit Rex igitur vel iners vel mollis, et oti

Atque voluptatum coeno demersus in alto !

Regem nanque volo, non fucum inducere regnis.

Nec sibi plus sumant comites quam legibus aequum,

Quam mos et ratio, quam Rex concesserit illis.

Nec vero ludis Reges prohibemus honestis,

Venatuque pilaque, virilibus insuper armis,

Idque adeo si forte vacabit et omnibus ante

Defuncti curis fuerint operumque soluti.

At si continuo pergent assuescere ludis,

Post egre redeunt et tardi ad seria, quum res

Exigit. Iccirco pueri iuvenesque docendi

Ante annos atque ante diem supponere duro

Colla iugo, ne ferre laborem forte recusent

Insolitum, gravior quum post accesserit aetas.

Anglus Aquitano Francos eiecerat agro

Et desperatis iam rebus Poto redibat,

Hirrus et, insignes armorum laudibus ambo.                                       [f. Biir°]

Atque, ut dura nimis belli fortuna ferebat,

Tectum ingens moesti subeunt Regemque salutant.

Ille choros media ridens agitabat in aula,

Permistus niveo candentibus ore puellis.

Et procul ut vidit, « Scitene (exclamat) amici,

Exercere pedes videor ? » Cui Poto vel Hirrus

Tristia ducentes suspiria pectore ab imo :

« Nae tu inter ludos choreasque, sepultus amore

Foemineo, perdis pulchrum hoc et nobile regnum ».

At non incassum iuvenes ea dicta dedere.

Nam subito memorant ex illo tempore Regem

Mutatum et positis conversum ad seria ludis.

Servandi studium gregis armentique fidelis

Pastor habet : cuiusque rei sua cura magistris.

Ars etiam quaedam dominari in bruta putatur.

Quam si turpe malumque viris agrestibus artem

Negligere aut nescire etiam, quam turpius istos

Qui praesunt hominum generi non illa tenere

Nec curare, quibus homines populique reguntur ?

Rex igitur primis noster iam discat ab annis

Quae tanto imperio dignum se reddere possint.

Et quanquam fidis comitatum semper amicis

Esse velim, nihil et moliri insigne vel altum,

Nil operae precium, consultis non prius illis,

“ Non tamen usque suis diffidet viribus, ut non

“ Audeat ipse aliquid per se, ut non ante remotis

“ Omnibus, in tacito se consulat ipse recessu,

“ Quid Regem deceat, quid honestum aut utile factu,                       [f. Biiv°]

“ Quam rem suscipiat, quibus explicet inde ministris ;

“ Ut caveat vitetque dolos et prava suorum

“ Consilia, ut monitis addat melioribus aurem.

Quinetiam admissus semel imprudentibus error

Multorum erudiit menteis, vitaeque sequentis

Dux bonus et sapiens est Regibus atque magister.

« Hoc faciens lapsus sum turpiter : hic mihi stulto

Verba dedit ; posthac nobis erit ille cavendus.

Hunc mihi delegi recte cui credere possim ».

Sic medium teneat, neque se plus diligat aequo

Elatus blandis hominum sermonibus, Aula

Quos habet innumeros. Neque sese negligat ipsum,

Sed gravis ut censor, voces et verba loquentum

Expendet, fictis veros distinguet amicos.

Atque utinam centum genitrici proroget annos,

Proroget uxori atque amitae Deus. Et tibi fratres

Longa duos praestet venturi temporis aetas

Incolumes, ortos Lotari sanguine fratres,

Huncque senem profugum modo qui revocatus in Aulam est,

Unde per invidiam pulsus decesserat olim.

Non pia, non et fida tibi, Rex maxime, deerunt

Consilia his vivis. Res (si vacat) aspice coeptas,

Aspice prima tui quae sint fundamina regni :

Maiorum nemo posuit meliora tuorum.

Non tamen iccirco tibi palpum obtrude vel illis.

Nam quid sola potest hominum prudentia ? Verum,

Principium tibi sit, bone Rex, et norma regendi

“ Imperii assiduus timor et reverentia sancti                                       [f. Biiir°]

“ Numinis ; haec praeeat tanquam fax semper eunti.

Namque homines, quanvis praeclara mente fideque,

Multa vel ignari peccant, vel non inhonestis

Impulsi studiis aliquave cupidine, multa

Mille modis aliis etiam sine fraude ; parique

Involvunt errore animos et pectora Regum.

Non ita coelestes animae quibus omnia semper

Cognita sunt penitus rerum quaecunque geruntur.

Nec fallit quenquam Deus et neque fallitur ipse.

Hic tua caeca reget tenebris vestigia noctis,

Luce reget media. Nemo duce labitur illo.

Cuius nempe vicem quando geris et tua nulli

Magnorum cedit collata potentia Regum,

Omnia dicta (quoad poteris) tuaque omnia facta

Assimilare Deo debesque accepta referre.

Et quoniam (veteres ut dicunt) maximus idemque

Optimus est, talem quoque te praestare memento.

Nos autem, qui visum ulli notumque negamus

Esse Deum, tamen et qualis sit patria virtus,

Maiestas et quanta Dei genitoris, ab ipso

Coniicimus Nato, qui se mortalibus olim

Miscuit et pariter vixit, mox deinde revixit.

Quem vivum quisquis vidit, putet ille Parentem

Se vidisse : fuit nam vera ipsius imago

Filius in terris. Noscendi haec una Parentis,

Praeterea via nulla. Sed ille per aethera purum

Iampridem elapsus celso consedit Olympo.

Atqui multa sui nobis monimenta reliquit                                             [f. Biiiv°]

Ingenii, morum, verae pietatis : ab illo

Tradita perfectae manavit formula vitae.

Ille Deus quo sit cultu, qua mente colendus,

Qua prece conveniat placari, et quam bene grata

Ipsius ante aram cordis cadat hostia nostri,

Edocuit, verum templisque indixit honorem.

Omnibus hunc animi nervis et pectore toto

Diligere atque aliud nihil aeque iussit amare,

Qui coelum et stellas et totum condidit orbem.

Nos genuit, pascit genitos, alit, educat almo

Ubere. Parcit eis merito quos perdere possit.

Et quis enim nostrum peccat non omnibus horis

Supplicio condigna gravi ? Tamen omnia tentat

Ille prius saevum iaciat quam nubibus ignem,

Datque locum veniae, quoties se surrigit ante

Lapsus homo et vita mutat meliore priorem.

Qualis amor Domini, talem nos inter amorem

Reddere et auxilio miseros opibusque iuvare

Praecipimur, nullam reminisci temporis iram

Praeteriti, nullam ad solem perferre cadentem

Et faciles ultroque aliorum ignoscere culpae.

Hoc nos privati, quibus est cognatio nulla

Cum superis, facimus. Quo Reges aequius omneis

Diis genitos facere et caelo se reddere dignos.

Tu vero cui summa Deo delata potestas

Quique etiam praestas aliis tam Regibus unus

Quam Reges alios plebi praestare videmus,

“ Tu bonus et clemens esto similisque Deorum                                   [f. Biiiir°]

“ Qui coelos habitant. Propria est clementia Regum.

“ Tu malis servare tuos quam perdere civeis.

Et quam olim veniam expectas a Rege Deorum,

Impertire aliis hominum Rex. Utere parce,

Aut nunquam, horribili gladio, nisi pene coactus

In desperatos, medicorum more secantum

Arida quae modo sunt et putrida corpore membra.

Est quiddam medium : nec laus quaerenda severi

Suppliciis hominum, nec laus clementis et aequi

Est venia passim tribuenda et dissolvendis

Legibus. Exemplum non longe extraque petetur

Lenis mansuetique animi. Fer lumina retro.

Vel genitore tuo vel avo clementius unquam

Nil sumus experti. Facilis vel promptus ad iram

Neuter erat : iecur et placabile pectus utrique.

At genitrice tua quae foemina mitior ulla est

Omnibus in terris ? Quae quum excandescere nuper

Iure videretur caeso potuisse marito,

Non solum non ulta suos est illa dolores,

Sponte sed ignovit suaque iis permisit habere,

A quibus atroces animis exceperat ictus.

Ignovere suis obtrectatoribus ipsi,

Quorum consilio stat adhuc res Gallica, fratres.

Multa novi quae ferre solent exordia regni

Damna, fugas, raptusque bonorum, vincula, caedes,

Nec sumus a quoquam passi neque Principe nostro

Sensimus. Inversus sonitum vix reddidit axis.

Ergo sis, Francisce, tuis et mitis et aequus                                     [f. Biiiiv°]

Civibus ; ac mandata Dei cultumque perennem

Iam meditare puer, curam meditare tuorum.

Nanque haec prima tuae virtutis semina surgent

Paulatim pariterque tuo cum corpore crescent

Et super alta suos extendent sydera ramos.

Tunc neque nos puero sub Rege fuisse pigebit,

Nec te discipulum taleis habuisse magistros

Imperii, et iuvenem laudes aequasse Parentum.

 

 

V, 9

 

Ad Iacobum Fabrum iter Nicaeum.

 

Treis adeo totos descripsit et amplius orbes                                       [A, p. 273]

Luna ferens hiemem, pluvias, et frigora secum,

Quos ego nunc menses ? Annus magis esse videtur,

Ex quo Francisci regis discessimus aula.

Nam quibus est dulci patria domibusque relictis

Trans maria aut montes, alio procul ire necesse,

Non illi properant celeri discedere cursu,

Sed mage respiciunt retroque ad moenia tristes

Convertunt oculos ; et si nihil obstet, ad illa

Prima suae aetatis cunabula sponte recurrant.

Multa quidem modo vera movent, modo gaudia falsa

Mortales animos, sperare iubentia magnum

Nescio quid, felicem et in omnia tempora vitam,

Et patriae inducunt oblivia dura novasque

Externo subigunt caelo perquirere sedes.

Ut cum conditio pulchri est oblata mariti,

Ardet amore novo mulier : via nulla volenti

Difficilis, seu messis erunt seu tempora brumae,

Seu pedibus, fragili seu nave per aequor eundum est.

Tales principio tangunt praecordia motus,

Verum ubi et illa viae sese permisit, et unde

Exierit, secum quos ante reliquit amicos

Cogitat, et quam saepe cadit spes vana futuri,

Vellet non movisse pedes extraque tulisse

Limina. Quinetiam vestigia forsan, utrumvis

Cum possit, referatque domum redeatque libenter.

Haec eadem optatum vidit simulatque maritum,

Spernit amicitias veteres carosque parentes

Et natale solum et quicquid fuit ante puellae

Iucundum, atque novo post omnia ponit amori.

Et quis enim potuit vitare Cupidinis ignes ?

Aut quem saevus Amor sibi non parere coegit ?                                 [p. 274]

Quicquid erit, non pauca animi tum signa dolentis

Vidimus in vultu dominae : crebrique per omnem

Sermones de rege viam, de matre fuere

Principis, ut facile invitam migrare putares.

Quae mihi non memorare libet, ne versibus atris

Obductum vobis renovem iam pene dolorem.

Dicemus tantum dicemus carmine longo

Ecquod iter nostrum fuerit, quas vidimus oras,

Quorum hominum et per quas vestigia fecimus urbes.

Tum si iucundum, gratum aut memorabile dictu

Acciderit quicquam, narrabitur hoc quoque vobis.

Egressi Blaesis, qua rex est luce profectus,

In Remorantina primum consedimus urbe.

Quae res, et quae prima fuit tum causa morandi

Vos audisse puto : nam cur ego cognita vobis

Persequar et vanis onerem sermonibus aures ?

Hic Biturix adeundus erat primusque Viarzo,

Nobilis et Carli Mehuenus funere regis.

Quae regina tamen vitavit, Avarica necnon

Moenia, ne cives sumptu vexaret inani.

Hac ego iussus iter feci dominamque sequentem

Devia vix Duni quarta post luce revisi.

An tibi Borbonias multo cum felle placentas,

Et memorem foedo luctanteis aequore mulos,

Sargiacum pontem nemorosaeque arva Colubrae

Inferna peiora via, peiora Pitivi

Fertilibus campis et Lori mollibus arvis ?

Urbis prima suae portas et sacra Molinum

Templa coronavit clausisque effusa tabernis

Ordine tota suum plebs est comitata senatum.

Venerat huc sextum ante diem dimissus ab aula

Nuntius et creta postes signaverat alba :

Iusserat et dominae venienti occurrere cives.

Villanovanus opes reliquas monstravit et hortos                                [p. 275]

Extinctae gentis pendentiaque arbore poma,

Media quae misit quondam (mirabile visu).

Fons etiam dominae testari visus amorem

Maiores fundebat aquas caeloque ferebat

Altius. Hic soles inviti quinque moramur,

Dum vaga se referunt veteres ad flumina ripas,

Aucta repentinis nivibus pluviaque sequente.

Hinc proficiscentes Bessumque humilesque Varenas

Et celsae fumosa subimus tecta Palicae.

Septem marmoreis ibi tollitur ampla columnis

Porticus ex dono Ligurum, domus ipsa refulget

Ornatu passim vario et laquearibus aureis.

Venimus hinc longam iam sole cadente Roanam,

Unde Liger confisus aquis et fluminis alveo

Insuetas audet primum iam ferre carinas

Subiectis variasque locis transmittere merces.

Omneis incolumes fatum servarat ad illam

Usque diem, servarat heram comitesque puellas.

Bogomarum, quanvis picto confideret ore,

Multaque iactantem febris tamen aspera cepit.

Illius amissi morbo lususque iocique !

Sed tamen indutus vulpinae tegmine pellis

Tertullus, nivea perfusus et ora farina

Saltavit satyrum choreasque agitavit agresti

More ; dein sic ludum ornavit ut ipse sederet

Arduus in baculo complexaque crura teneret.

Nunquam sede super tali consisteret ille,

Si non in truncum procumbat corpore toto,

Quem manibus terra defixum utrisque gerebat.

At quoties laeva in dextram se versat et alte

Erexit truncum ! Nisi se libraverit aequo

Pondere, vix certam potis est vitare ruinam.

Hunc alii iuvenes imitati, tum sua duro

Membra pavimento fundebant non sine risu.                                      [p. 276]

Vis etiam monstrem curae nos esse deorum

Ac memorem non visa prius miracula quaedam

Et quae votiva videat si picta tabella

Posteritas hominum miretur ? Ut ad iuga montis

Venimus a Tarara coepit qui nomina vico,

Ebrius ut semper, Dalbeni auriga poetae

Dum malefirma loco vestigia ponit iniquo,

In praeceps cadit inter equorum terga rotasque ;

Et memor usque sui ferventem sistere currum

Obnixus frustra pedibus conatur. At illi

Per medium pectus, per viscera ferreus orbis

Volvitur. Attoniti certatim tollere corpus

Accurrunt socii. Iam sese erexerat ille

Impiger ostentans nudum sine vulnere pectus.

Creditur ebrietas, multos quae perdidit olim,

Hunc servasse virum. Nam multo cum gravis esset

Inflatus venasque mero, robustius actas

Sustinuitque rotas et pressum ponderis omnem.

Lugduni comitum fuerit quae pugna duorum

Cantabo, longis cum diceret alter eundum

Navibus et suaderet equi vitare laborem,

Alter aquas Rhodanique timeret saxa furentis

Ingentesque pilas et subter euntia pontes

Flumina, nec fragili vellet se credere ligno.

– Nil est quod metuas, ego te (Dorsennius inquit)

Salvum atque incolumem sistam procul urbe Cavarum.

– Qui potes hoc ? Etenim nunquam me flumine lavi,

Nunquam nare puer didici. Possum (o bone) possum,

Si me audire voles. Ego bina tumentia vento

Cingula subnectam lateri, queis nixus aquarum

Summa tenens fluvio nunquam mergere profundo.

– Hoc alius quisquis volet, experietur, et audax

Insolito cursu caelum tentabit et undas.

Nam memini quendam fictis cum fideret alis,                                     [p. 277]

Praecipitem ex alto sese demittere muro

Ausum, sed frustra commovit in aethere pennas,

Et fracto pueri riserunt crure cadentem.

Tum mihi culcitris substerni mollibus optem

Pingue solum ; fugiam silices et strata viarum.

Ut trepidi saliunt male pisces littore sicco,

Nec facile in terra vestigia ponit hirundo,

Sic ego nec volucrum nec iter tentare natantum

Author ero cuiquam ; nec si me vertere possim

Aligerum cupiam, pinnis vel mobile corpus.

Naturam moneo (coget vis nulla) sequatur

Quisque suam nec quo pedibus contendere possit,

Tentet adire mari, transnare vel aera pennis.

Quinque dies totos deducta colonia Planco

Nos habuit. Sed quam prior aetas illa videbat

Acrius, ut communis ei tum cura salutis

Maior erat ! Nitidis in collibus aere puro

Urbs fuit, unde omneis longe prospectus in agros,

Deerat aquae rivus. Fontes procul urbe petiti

Ad fanum Stephani ; celsos aqua ducta per arcus.

Sed veterem consumpsit edax furor igneus urbem.

Nunc inter montes Ararisque fluenta premuntur

Angustae nimium spatiis brevioribus aedes.

Nec tam multa virum tam parvo millia possent

Esse loco, nisi summa domus fastigia tollant

Altius et ternis geminent coenacula tignis.

Mane vapor crassus nebulae petit ora nec ante

Discutitur quam sol medium confecerit orbem.

O, vere caeci Chalcedones ! Attamen ipsi

Qui praestant opibus cives, nunc inter aquarum

Ductus atque urbis veteres in monte ruinas

Aedificant ; patresque suos errasse fatentur.

Spina latus dextrum Rhodanoque Ararique sinistrum

Cinxit ; et ex alto misceri cernit in unum                                               [p. 278]

Flumina magna duo ac totam circunspicit urbem.

Aedibus illius nihil est vel amoenius hortis.

Qui sic aedificant mihi cum ratione videntur

Insanire aliqua vel non male ponere nummos.

Nec procul hinc parvae vestigia magna Viennae.

Dum res Allobrogum stabant, ea montibus altis

Iura dabat Rhodanumque habitantibus inter et Alpes.

Nunc invita loco decessit, et altera Graecum

Urbs quae nomen habet primos accepit honores.

Hic tibi se permulta dabunt monimenta Latini

Nominis, ingentes sculpto de marmore portae,

Arcus innumeri, praetoria, Caesaris aedes,

Et qui disiectis per saxa canalibus urbem

Dulcis aquae repetit leni cum murmure rivus.

Unde sacros latices dum plenis haurio palmis

Me penitusque immergo loci deceptus amore,

Immodicos sensi stomachi ventrisque dolores.

Hinc nos magnificis excepit Russilo tectis,

Russilo Turnoni domus inclyta. Nil fuit illo

Hospitio dominae iucundius. Ipse legendi

Pontificis causa maior Turnonius annos

Treis aberat totos Romae, dum funere funus

Accumulant Parcae. Minor intus dulcia nobis

Vina ministrabat, plenisque obsonia mensis

Multa auro argentoque nitens et munda supellex,

Multi Sidoniique operis Phrygiique tapetes.

Hinc Valiae fanum parvique ad moenia Tinni

Venimus. Adversae Turno est in margine ripae

Arduus, et Rhodanum premit alta rupe sonantem.

Montibus his prima est nascentis gloria Bacchi.

Turnoni quanvis volat inclyta fama per orbem,

Alba tamen meliora ipsi Tinnina fatentur

Indigenae, et praeferre etiam Vivaribus audent,

Quanquam melle fluunt illis mage dulcia vina.                                    [p. 279]

Dum sternunt lectos famuli, dum coena paratur,

Transvehimur Rhodanum parvamque ascendimus urbem,

Turnonum quae prima dedit cognomina genti.

Hic domus est florens studiis, constructa superbo

Ingentique opere, hanc maior Turnonius ante

Condidit ipse suis opibus Musisque dicavit.

Immensis etiam post vectigalibus auxit,

Unde peregrinis doctoribus annua merces,

Et pueris inopique essent alimenta iuventae.

Huc gens Allobrogum sacras ad Palladis artes

Et natos extrema suos Provincia mittit.

Nec procul hinc Isarae rapidum transmittimus amnem

Navibus atque Droum, rupto qui ponte per agros

lbat ovans praedamque hominum pecorumque trahebat.

Nec te carminibus praeclara Valentia nostris

Aut liquidos fontes et mollia prata silebo.

Tu legum fontes aperis, tu iuris et aequi

Prima subalpinis monstrasti gentibus artem.

Sed iuvenum faciles animi capiuntur in urbe

Saepe tua, et teneras ardent sine more puellas ;

Mentitique patrum spem turpiter inde suorum,

Aut vertere solum aut in propria tecta reversi

Exegere suis despectum civibus aevum.

At Lorii curvo vitreus fons manat ab antro,

Dignus carminibus Flacci doctive Maronis,

Nobiliore loco, Roma, vel dignus Athenis.

Nunc rudibus praebet latices potumque benigne

Agricolis, Rhodanique obscurus mergitur undis.

En tibi iam duri sensim mitescere colles

Incipiunt Rhodanusque suas extendere ripas

Liberius, spatiisque incedere gaudet apertis.

Quis caelum et campos, qui sunt regionibus illis

Trans et cis Rhodanum, Montis quis vina Limarri,

Quis Iubram et Rubium condigne laudibus ornet,                               [p. 280]

Ingentes fluvios cum nix e montibus altis

Liquitur aut pluvias cum Iuppiter aethere fundit,

Nunc genua alipedum contingit neuter equorum ?

An castella tibi praeruptis ardua saxis

Enumerem Rhodani spernentia fluminis iras ?

Exin saxa Novi transcendimus aspera Castri,

Et tumulos, Donzella, tuos ; mox Petra recepit

Hospitio nos Lata suo. Paulinus ab agris

Vina dedit convecta suis coenamque puellis,

Barbaricisque domum spoliis ornavit et auro.

Pons erat ad dextram rara mirabilis arte,

Ingentis Rhodani ripam qui iungit utranque.

Hac quicquid mercis Narbo ditesque Biterrae

Lugdunum mittunt, Mons Pessulus atque Nemausus

Commeat ; urbs posita est adversae in margine ripae.

Proximus huic fractas ostendit Arausio magnae

Urbis opes, et nunc propter monimenta Latini

Nominis et claros Marii visendus honores

Marmoreus caeloque ingens attollitur arcus :

Fatidicae spectes in eo prognostica Marthae,

Ardentemque facem manibus quam virgo gerebat,

Commissam Marioque gravem post consule pugnam

Binaque devicto surrecta ex hoste trophaea.

At supero monti quae pars coniungitur urbis,

Integram magni frontemque aditumque theatri

Servat adhuc, corrupit edax nam temporis aetas

Caetera et ignari quondam manus improba vulgi

Quod nunc in mediis posuit sibi tecta ruinis.

Millibus hinc denis urbs distat Avenio tantum,

Nobilis et longa magnorum cognita sede

Pontificum, quo se Latio Romaque relicta

Contulerant. Nunc missus ab urbe vicarius alta

Pace regit populos. Nil ponte superbius illo

Quem subter Rhodanus multis iam labitur auctus                              [p. 281]

Fluminibus. Moles etiam miranda palati

Materia et sumptu, paulum aut nihil artis in illa est.

Ac tibi si monumenta placent antiqua, videbis

Felicem Laurae tumulum cineresque beatos

Laudibus ingenioque et summi carmine vatis.

Quin etiam muri laudantur et ambitus urbis.

Nam neque Iudaeos visum est in laude colonos

Ponere, nec vero commercia gentis Alanae,

Impia quam dicunt tacitis praecepta fovere

Mentibus, errores et adhuc retinere parentum.

Hac rapidus Boreas exortus nocte domorum

Plurima deiecit fastigia : vidimus ipsi

Haud tenuem tanto convulsum turbine murum.

Cumque die placuisset iter properare sequenti,

Multae praecipites ab equo cecidere puellae,

Multi acres fortesque viri. Quin unus in illis

Excussum vento capitis dum tegmen avarus

Insequitur, mediis pene est absorptus in undis.

Monte Cavo, qui vicus eo sic nomine dictus

Quod suberat monti, noctem perduximus illam.

Hinc fortunatus longe lateque patentem

Planitiem riguos aperitque Cabellio campos.

Non maiora aliis nascuntur Persica terris,

Non ager aut alius fert aeque mitia poma.

Pluribus immissus variisque Druentia rivis

Prata rigat, duplicem domino referentia fructum.

Desuper horrendus saxis mons imminet urbi,

Quem veteres coluisse ferunt. Sed montis iniqui

Pertaesos tandem venisse ad plana minores.

Nunc etiam antiqui cernas vestigia muri

Et vetus inscriptum Pompeii nomine marmor.

Caetera longinqui delevit temporis aetas.

Millibus hinc distat non amplius Orgo duobus,

Lotarenorum ditionis, at inter utranque                                               [p. 282]

Saxa ruit stygiasque Druentia volvit arenas.

Non alius celsis revolutus montibus amnis

Vicinos ripae populatur latius agros.

Tunc etiam inflatus rapide spirantibus auris

Navigia horrendis iactabat parva procellis.

Hic meus abiecto risum tum pondere mulus

Astanti populo commovit, inire frementes

Dum detrectat aquas parvamque ascendere navem.

Sed tandem iratas constrictum fune retorto

Et frontem atque oculos velamine vestis opertum

Tergaque percussum flagris transire coegit

Mulio, saepe licet ferrata calce petitus.

Apparent longe lapidosi tecta Saloni :

Hic mendax contorta dabat responsa petenti

Nostradamus populo. Iam (quae dementia !) regum

Dictis nobiliumque animos et corda regebat.

Haec aliena Deo prudentia : namque futuros

Prospicere eventus mortalibus ille negavit.

Occurrunt nobis sitientes inde thalassi,

Et falsis Martegus aquis, prope millia septem

Introrsus terras fluvio stagnante refusus.

Hunc in secessum magno sese agmine pisces

Iactati ventis et fluctibus aequore in alto

Proripiunt. Homines vicinis undique pagis

Concursant captamque trahunt ad littora praedam.

Berra lacu medio iacet insula. Sal ibi multum

Conficitur longeque per omnes mittitur oras.

Progressi septem vel millia circiter octo,

Rupibus ex altis longe maris aequora vasti

Prospicimus, Graecis fundataque moenia quondam

Exulibus, villasque frequentes moenia circum

Tot numero quot sunt agri prope iugera culti :

Quae magis ipsa placent variis divisa colonis

Quam totum si forte solum domus occupet una.                               [p. 283]

Forsitan expectas ut longo carmine dicam,

Massiliae, primum quam sit vetus urbis origo

Quique hominum sermo fuerit, quae vita, priusquam

Barbara colluvies antiquum infusa decorem

Verteret et longo mores corrumperet usu.

Quae Graiis disces scriptoribus atque Latinis.

Est olei vinique ferax ager ; optima ficus

Nascitur his et multa locis, conditaque longe

Mittitur extremos ad Belgas. Urbs tribus ipsa

Partibus alluitur pelago : tutissima nautis

In portu statio. Nam montibus undique venti,

Ipsius angustis prohibentur faucibus hostes,

Quas ipsas triplici coniungunt nocte catena,

Nequa intro penetrare ratesque incendere possit

Vis inimica. Sitam celsis in montibus arcem

Perpetui vigiles adservant ; unde per omnem

Circunferre oculos possunt et lumina pontum,

Quot numero naves illi transire per altum

Conspiciunt ; totidem caelo rutilantia tollunt

Vela, quibus signum subiectis civibus imis

Dant procul. Expediunt illi sua protinus arma

Atque omneis aditus obiecto milite complent.

Multum armis et classe valent. Dux deesse videtur

Tantum, continuo armorum quos imbuat usu.

Strossam omnis veluti Pollucem et Castora fratres

Nauta vocat rebus dubiis ; solumque potentem

Ventorum atque maris per secula multa fuisse

Praedicat et solum cui cesserit Auria ductor

Nobilis ac viso pavitans profugerit hoste.

O, te Massiliam, si viveret ille, beatam !

Quo duce nulla tuis se conferat altera bello

Militibus gens, nulla tuos urbs aequet honores.

At nunc Etruscae castellum ignobile gentis

Dum nimis incautus spatiis explorat apertis                                         [p. 284]

Et propius muro succedit, saucius ictu

Fulmineo pulsae nitroque et sulphure glandis

Concidit : haud dignum tanta virtute periclum !

Hic dux Emanuel progressus ab urbe Nicaea

Occurrit dominae. Fuerint quae gaudia noctis,

Illius haud facile est dictu, et quae deinde sequentum.

Ire mari nuptae placuit dulcique marito

Addere se comitem ; pedibus procedere iussi

Queis mare suspectum est, ego non postremus in illis.

Massilia celsas Ligurum via ducit ad Alpes,

Per mediam vallem duris latera ardua cinctam

Montibus et celeri labentia flumina cursu.

Albani primum consedimus, inde propinquo

Zachariae fano, quod abest prope millibus octo.

Arduus ad dextram mons Balma vetusque sacellum

Huic Mariae sacrum Domini, quae lavit et unxit

Mollibus abstersitque pedes et crura capillis.

Namque ferunt Mariam domino crudeliter acto

In sublime crucis lignum, stipante frequenti

Agmine sanctorum, parvam conscendere navem

Littore in Assyrio et rapidis se credere ventis

Ausam. Sunt qui sponte negent solvisse, sed una

Cum sociis illam in navem rectore carentem

Remigibusque, cito ut mediis occumberet undis,

Impositam tenuisse tamen (mirabile dictu)

Littora Massiliae et nullum amisisse suorum.

Atque alii comites alio per culta locorum

Dilapsi et variis habitatas gentibus urbes,

Relligione nova populos ut luce carentes

Imbuerent. Mariam deserta atque invia fama est

Delegisse cavoque famem tolerasse sub antro

Duris herbarum radicibus. Ipsa videtur

Asperitas convexa loci durumque cubile.

lndigenae sacros cineres venerantur et ossa,                                      [p. 285]

Et monstrant leviter signatae frontis honorem.

Hic quondam Mariae domus est habitata, sed illam

Multaque praeterea sanctorum corpora patrum

Maximii nunc vicus habet, templumque superbum

Regis opus Carli, Mariae qui condita terra

Ossa diu genti prius ignorata retexit,

In somnis monstrante Deo, capitique coronam

Virginis imposuit quam rex gestare solebat.

Proxima Briniolae regio fert optima poma

Prunaque suppeditat totum laudata per orbem,

Dulcis aquae fontes et non immitia vina.

In medio annosas ramis ingentibus ulmos

Erexere foro, vel agresti umbracula pubi

Mercatum quoties adeunt vel civibus ipsis.

Transvehimur loca plana tuumque Caramio pontem,

Venimus et Lucam vinique oleique feracem.

Hic nova res nostris oculis oblata nec ulli

Visa prius. Siccus fuerat quod et aridus annus,

Cum prope iam ver esset, adhuc pendebat oliva

Arboribus nec sponte sua ventisque cadebat.

Illam decutere et longis tum caedere flagris

Multa resistentem Lucensis turba coacta est.

Haud procul Argenti pontem superavimus amnis,

In mare vicinum rapidis qui volvitur undis.

Hic Moia est turris, magni quae Caesaris iras

Sustinuit, donec legionibus undique septa

Cessit. At ex alto suspensum culmine vidit

Praesidium et casu dignam meliore cohortem.

Inde Forum Iuli parvam nunc venimus urbem :

Apparent veteris vestigia magna theatri,

Ingentes arcus, et thermae, et ductus aquarum ;

Apparet moles antiqui diruta portus ;

Atque ubi portus erat siccum nunc littus et horti.                               [p. 286]

Mane iuga Esterli transcendimus ardua montis.

Napulus ad dextram nobis et Grassa sinistram

Linquitur ; et placidum superamus nave Cianam.

Proximus hinc vicus maris ipso in littore Cannae,

Non illae Annibalis Romano sanguine tinctae.

Antipolis sequitur, Graio quae nomine Graios

Authores Graiaeque refert exordia gentis.

Mansit adhuc rari fornix operisque superbi,

Manserunt duri silices et strata viarum

Necdum etiam detrita pedum pressuque rotarum ;

Dulcis aquae ductus et Graeco more theatrum,

Multaque saxa notis olim descripta Latinis.

In medium rupes extenditur ardua pontum,

Quam super Henricus multa vi muniit arcem

Unde viri naves inimicas cedere, ferreis

Et prohibere pilis a portu et littore possunt.

Millibus hinc sex Varus abest, qui flumine Gallos

Dividit Italia, Cema delapsus ab alto.

Cernimus optatam non iam procul inde Nicaeam,

Ipsa quidem tota ad solem conversa cadentem

Et zephyri flatus, montemque amplexa supinum

Leniter in planum descendit, ad usque marini

Littoris exporrecta solum : quo mane frequentes

Conveniunt ex urbe viri nitidaeque puellae,

Conveniunt et sole diem claudente supremum

Et pariter gaudent spatiari littore sicco.

Urbs hodie tantum mediis consedit et imis.

Namque supercilium et summae fastigia rupis

Nobilitas quondam atque ipsi tenuere ministri

Sacrorum, quibus hinc duri per tempora belli

Cedere compulsis, abiit mons totus in arcem.

Quae nunc septa mari et praeruptis undique saxis

Imposita ascensus habet omni ex parte per orbem                           [p. 287]

Difficiles, ut vis subeuntem nulla repellat.

Pone fluit muros Palio rapidissimus amnis,

Multa boum atque hominum, quoties est imbribus auctus,

Culta ferox vicina trahens, tandemque sub ipsis

Moenibus indignans vasti subit aequora ponti.

Hic situs urbis. Ager vero circundatus altis

Montibus adsurgit sensim formamque theatri

Efficit ex alto mare despicientis. In ipsa

Suprema regione, cavo fons manat ab antro,

Frigore fons tepidus, fons idem frigidus aestu,

Et per aquaeductus veteres effusus abunde

Culta rigat variisque nitentes floribus hortos.

Atque alii passim rigui per gramina fontes

Laeta fluunt versantque molas et grana terendo

Comminuunt, parvis neque deficit humor agellis.

At Vediantinos versus duo millia tantum

Cemelium locus est plane desertus ; in illo

Cernis adhuc non pauca tamen vestigia magnae

Urbis, aquaeductus, thermas parvumque theatrum ;

Nunc Franciscanis habitata sodalibus aedes

Sola iugum montis servat nomenque vetustum.

Nulla suo nautis in littore fida Nicaeis

Est statio. Saevum quoties mare fluctibus atris

Intonat extremasque refusum volvit arenas,

Herculis ad portum (duo millia distat ab urbe)

Confugiunt : quo se quingentae condere tuto

Velivolae possunt hiberno tempore naves.

Hunc sine praesidio portum et custodibus ullis,

Omnibus expositum, quos aut sua cunque voluntas

Aut fortuna vagos Libycis egisset ab oris,

Emanuel mira Filibertus muniit arte.

Nam laxi cum essent aditus lateque paterent

Ostia nec possent urgeri molibus ullis                                                   [p. 288]

Propter aquae rapidos aestus imumque profundum,

Nequicquam munimen erat positurus in ipsis

Faucibus, ingressu nequicquam aut arceat hostem.

Verum quid penetrasse iuvat magnoque labore

Devenisse locos, ubi nec consistere possit

Ulla viris quanvis instructaque remige classis ?

Namque introgressam penitus portumque tenentem

Densa quatit grando telorumque horridus imber

Et tormenta Iovis tonitrus imitata sonoros.

Quem bona castellis provisa duobus in usum

Copia. Quorum unum prope summi in littore portus

Ad dextrum latus est et parvam protegit urbem :

Unde novum nunc portus habet quoque nomen ab illo

Acceptum populo, qui moenia condidit urbis.

Unum monte super celso, qui scilicet inter

Herculis est portum medius mediusque Nicaeam ;

Mons Bero nomen erat, sine muro atque aggere donec

Mons fuit, Albanum sed post dixere minores.

Singula nec possent portu satis esse tuendo,

Alternae sed opis sunt indiga ; namque sub alta

Rupe iacens, propius glandes iaculatur ab aequo

Pene loco et certos ideo mage dirigit ictus,

Saepius inque ima defigit tela carina.

Sed longe lateque maris non prospicit aequor.

Quinetiam vacuum siquando insideret hostis

Forte iugum montis, quod desuper imminet urbi,

Subdita telorum denso premat omnia iactu,

Castellum inferius portumque et tecta domorum.

Nunc illi promittit opem et socia arma ministrat

Albanus tumulus. Loca nam subiecta minaci

Territat aspectu et nullum consistere toto

Monte sinit terra appulsum vel navibus hostem.

Longum sit memorare quibus nos urbe Nicaei                              [p. 289]

Excepere sua studiis quantaque sit illa

Laetitia celebrata dies, qua classis ad urbem

Appulit. Hanc primam cari deducta mariti

Est regina domum. Hic hiemem (quam longa) tepentem

Exigere est animus ; superatis Alpibus inde

Vercellas statuunt Aprilibus ire Calendis.

livre VI

MICHAELIS HOSPITALII EPISTOLARUM LIBER VI

 

VI, 1

Ad Carolum cardinalem Lotharingum. Tridentum. CIƆIƆLXIII

 

 

Dum tuus hic bellum germanus conficit armis,                                                  [A, p. 290]

Te cupiam causas istic praecidere belli

Eloquio, pietate, quibus tibi gloria venit

Magna Deo : nullis hominum non cognita fama.

Dissidium namque hoc animorum credere stultum est

Componi gladiis aut ferro posse micanti.

De numero demes aliquot, foecunda malorum

Terra dabit plures, illo perfusa cruore.

Perficies etiam reliqui ne forsitan ausint

Conventus agitare suos et obire sacella

Interdicta palam. Sed pressus et abditus ignis

Post quoque maiores ruet usque ad sidera flammas.

Ac ne ideo coeptum hoc memet damnare duellum

Forte putes, atque hos etiam insimulare vel illos

Stultitiaeve, malive animi et crudelis acerbique                                                [p. 291]

In patriam. Non hoc agitur nunc, maior et ista

Carmine silva meo est, nec temporis huius et oti.

Nunc mihi concedi satis est non apta levandis

Istius esse modi nostris medicamina morbis,

Sive quod hic pacem nostrae fundator amavit

Relligionis, abesse procul nos iussit ab armis,

Vim sufferre, patique suos et verbera, et ipsam

Mortem morte sua docuit, nec cogere quenquam

Nec terrere minis voluit, nec caedere ferro,

Sed potius mollire animos et pectora dictis,

Sive quod hanc animi, quod sit sine corpore, partem

Non chalybis, non ulla potest vis laedere ferri,

Irritus aut tenues conatus abibit in auras.

Lingua metu praesentis erit si muta pericli,

Vel mendax etiam, mens non mutabitur intus,

Proferet occulta in medium quandoque licebit.

Quod si principio vis unius insita nobis

Relligionis erat neque nos alia ulla subegit

Causa viros excire tubae clangore, negamus

Consilium placuisse Deo : peccavimus omnes,

Directaque via detorsit nos malus error.

“ Nemo unquam bello melior sit, sive secunda

“ Sive mala infelix commiserit alite pugnam.

“ Bella docent homines peccare metumque deorum

“ Excutiunt. Poenas infernaque Tartara rident

“ Hi quorum solis fiducia nititur armis :

“ Proposita esse bonis in caelo praemia rident.

Tolle metum legum, rigidi legumque ministri ;

Emicat et nullo retinetur sica pudore.

Imbellem timidumque valentior exuit armis

Et vita zonaque : fugit dispersa relictis

Rustica plebs laribus, densae (quae proxima) silvae

In caecas penitus latebras altosque recessus.

Adde colonorum subiecta incendia tectis,                                                           [p. 292]

Adde etiam captas eversis moenibus urbes,

Templa deum deiecta solo, caesosque parentes

Natorum ante oculos, natos ante ora parentum,

Abductas matrum gremio sine more puellas,

Stupra maritarum divos hominesque vocantum

Nequicquam auxilio. “ Sed inanes lenta querelas

“ Saepius ira deum longinquos reicit in annos.

At neque victorem sexus nec commovet aetas

Supplicis aut lacrymae genua ante superba voluti ;

Nullos ille deos, nulla aut delubra veretur.

“ Quem vero fortuna ducem non prospera vertit ?

“ Quem non ante bonum quanvis animique potentem

Altius evexit rapidis victoria pennis ?

Ut se contineat dextro Iove natus, at illi

Sunt tamen arbitrio comitum facienda suorum

Multa, malus vultu quae dissimulare magister

Cogitur, et tandem fiet dux milite peior.

Hos addunt animos victoribus arma. Quid autem,

Quid miser ille bonis prorsus spoliatus, avito

Pulsus agro ? Miseros una cum coniuge natos

Exilii secum comites agit. Utque leaena,

Cui sub rupe cava parvi stabulantur alumni,

Fertur acerba minans pecori pecorisque magistris,

Haud secus ille suos cernens periisse labores,

Exhaustam cellam, vacua horrea frugibus, omne

Instrumentum agri et villae cum bubus ademptum,

Nil adeo superesse, famem quo pellere possit,

Nec tam mente suum reputans quam coniugis atque

Natorum exitium, subito capit arma furore

Non assueta prius : quicunque fit obvius illi,

Notus an ignotus refert nihil, hostis, amicus,

Sternit et insontem spoliat nudumque relinquit.

“ Agresti ingenio nihil importunius usquam est.

Quid nostros homines templis arisque deorum                                                 [p. 293]

Abstinuisse manus argento credis et auro ?

Ac mihi de nostris sermo est. Nam scimus et illos

Templa sacerdotum calido foedasse cruore,

Ossaque iam vita functorum extracta sepulcris

Proiecisse solo, plumbi liventis amore.

Hae scelerum facies bellis civilibus ortae

In peius mores hominum vertere deumque

Excussere animis ; cuius, paulo ante, tuendae

Causa maiestatis, uterque exercitus arma

Ceperat, aut dici potius cepisse volebat.

Me puero quidam noster popularis habebat

Hoc proprium, ut securus iter nullo duce laevum

Carperet, inque viam cum se commiserat, idem

Admonitus nunquam regredi vel flectere vellet,

Turpe nimis ducens coepto desistere cursu.

“ Est adeo gratus suus insipientibus error.

Quam melius medici qui, quo nihil ante priora

Profecisse vident, adhibent contraria ; leges,

Decepti, medicas artemque valere iubentes.

Hoc nos illa modo nuper quae caepimus arma,

Ponere ne pudeat hominesque errata fateri,

Et magis apta malis quae sunt medicamina nostris

Quaerere : non longas armare in littore naves,

Non equitum peditumque externa adducere longe

Auxilia adversus patriam, non oppida muris

Cingere praesidiisque tenere minacibus arces,

Non iugulare vivos, laqueo vel stringere fauces,

Vicini aut rapidis immergere fluminis undis.

Quanam igitur ratione animis discordia nostris

Tolletur penitus, si nec victoria finem

Allatura mali est ? Si ponere praestitit arma,

Unde salus veniet non exspectata, quis huius

Et quis erit monstrator opis ? Deus ille Deoque

Natus erat, qui prima suis dum viveret olim                                                        [p. 294]

Discipulis mandata dedit, quae deinde nepotes

Acciperent, levia haud quaquam vel parva reponens

Praemia. Namque illos patrio succedere regno

Iussit et optivi cognominis auxit honore ;

Degeneres alios Satanaeque Ereboque reliquit.

Ille suos igitur vivens moriensque fideles

Aeterno comites sociavit foedere pacis.

Ille prius veniam superos pacemque precari

Nos docuit ; tum deinde velut quibus unus et idem

Omnibus in caelo genitor mortalibus esset,

Omneis instituit fraterno vivere more,

Alterius tanquam propriae meminisse salutis

Et nullum esse gradum, nullum discrimen amoris.

Iussit consilio miseros opibusque iuvare,

Erranti monstrare viam quae ducit ad astra.

Ac ne vita inopum despecta potentibus esset,

Unius amissae pecudis nos ponere curam

Et studium reliqui voluit gregis ante salutem,

Et, quod naturae longe disconvenit, hostem

Diligere, invitumque etiam servare, tueri,

Conciliare tibi, quanvis hunc perdere possis.

Si flecti nequit ille tuo sermone capique,

Huc alios adhibe : si restitat improbus illis,

Concilium patresque voca. Non pluribus unus

Par erit adiunctis, non tot feret ora loquentum.

Si nihil ista valent, sine vivat solus et omnis

Sanctorum in coetu divini muneris expers.

Hic primum datus ordo simul cum tradita nobis

Relligio, longos illaesus mansit in annos :

Necdum ullos animis fratrum discordia motus

Excierat. Divina colebant simplice cultu

Numina ; ritus erat simplex atque omnibus unus.

Ecquid enim tanto dubitent adstante magistro ?

Nec Deus ipse tamen non viderat ante futura                                                    [p. 295]

Dissidia, et simul ac terris excederet, iri

Distractum in varias sua turpiter agmina sectas.

Illi ipsi qui verba fluentia vatis ab ore

Audierant, praecepta sequi diversa docendo

More hominum coepere ; aliis, ut saepe videmus,

Assensere alii. Levis haec discordia quanvis

Infirmam et teneram potuit disperdere gentem,

Ni mox consilio seniorum oppressa fuisset.

Multa sequens aetas hominum portenta deinceps

Deteriora tulit quae non sunt ense recisa

Herculeo, non pulsa dolis aut fraude virorum,

Sed vitae exemplo, precibus, sermone potenti,

Congressuque patrum. Nihil unquam durius illi

Decrevere, nisi in lapsos semel atque relapsos.

Poena tamen vel summa fuit, prohibere scelestos

Templi aditis, sanctoque piorum excludere coetu ;

Ulcisci gladio miseros vel inutile prorsus,

Vel gratum non esse Deo placidumque putarunt.

Quo mihi tot versus, quid vel malesanus abutor

Auribus usque tuis, perdove iocosus inersque

Ponendas melius studiis communibus horas ?

Desieram versus iampridem scribere, coepit

Scribendi me rursus amor, dum forte Chenossam

Invisit regina suam natosque minores.

Speravique etiam fore te mihi non minus aequum,

Quam memini primis te mensibus esse vel annis ;

Et mala nos movere etiam praesentia, multo

Illa quidem maiora prioribus et tibi visis ;

Et locus admonuit, qui te nunc, magne sacerdos,

Detinet absentem patria procul, urbe Tridento.

Nae tu nae frustra Rhodanum superaveris amnem

Alpinasque nives, patriam dimiseris ipso

Temporis articulo, qui pene est ultimus aegrae,

Ni promissa facis, ni pestem a corpore pellis,                                                     [p. 296]

Qua graviter iamdudum ecclesia tota laborat.

Cura velim et ratio praepostera ne sit, ut ante,

Semper adhuc. “ Consulta malus bona subruit ordo.

Formandi mores primum, doctrina sequetur.

Sic faciles animos ad suscipienda parabis

Omnia : “ Nequicquam malecultae semina terrae

“ Optima credideris : lolium pro frugibus illa

“ Aut tribulos referet. Tris aut prope quattuor annos

Undique delectos tenuit Constantia patres ;

Profecere nihil. Mora nam quaesita regendis

Moribus est nova semper, ut actus is ultimus esset.

At Martinus, ubi summum est indeptus honorem,

Continuo Romam Lavinaque littora fugit,

Legatos regum atque ducum frustratus hiantes.

Quid pater Eugenius ? Cum se committere nollet

Iudicio fratrum, spoliatus honoribus absens

Excivit turbas, servos et ad arma vocavit,

Conductis operis synodum litemque diremit.

Hic si forte suis melior maioribus, audet

Arbitrio princeps alieno stare, patresve

Si cupiunt ipsi vitam mutare priorem,

Scribis uti, pax est toto sperabilis orbe,

Nec te longinquis istuc venisse pigebit

Finibus immensosque viae cepisse labores.

Sin ficta ista vides ac non sincera fuisse,

Et neque speratum potis es contingere finem,

Te nobis comitesque tuos refer ocyus, ante

Quam missos praeco faciat, ne forte puteris

Aut vidisse parum aut ventis mandata dedisse

Ambitione mala, spe vel corruptus inani.

Has quoque te dignum est tenues parvasque tueri

Relliquias Francorum ; at si contraria rebus

Obstant fata, boni est, cum fecerit omnia, civis

Nolle tamen cineri patriae superesse cadentis.

 

 

 

VI, 2
Ad amicos

 

Durus et agrestis soleo plerisque videri,                                                               [A, p. 297]

Nec curare animos aliorum iungere nobis

Aut retinere, velut stabilem aeternumque futurum

Exploratum habeam magni quaestoris honorem.

Quo tamen et multis spoliari contigit olim

Aetatis cursu medio vitaeque supremum

Ante diem, quamvis sapientibus et bene cautis,

Unde pedem tulerant et eodem saepe revolvi.

Et quoniam historiae veterum sunt fabula nobis,

Non adeo longinqua petunt exempla duorum,

Quorum etiam nunc fama manet, quos vidimus ipsi

(Clara togae atque fori duo lumina), nec tamen illis

Causa vel eventus similis fuit. Alter acerbo

Iudicio cecidit, nummos convictus avara

Accepisse manu contra quam legibus esset

Permissum patriis ; cessit muliebribus alter

Insidiis, nono post denique redditus anno.

Hunc sua nec virtus potuit servare ; nec illum

Ingenii sua vis et melle fluentia verba.

„ Tam favor et studium populi, tam gratia regum

„ Mobilis et fluxa est, tam lubricus omnis honorum

„ Est gradus et comitem secum trahit ille ruinam.

Haec fortem quamvis exempla recentia possunt

Deterrere virum, fama ne captus inani

Egregii et patriae studiosi nomina civis

Privatis odiis emat et mercede cruenta,

Neve nimis studii nimiumque ad publica curae

Adiiciat, tantum laturus iniqua laboris

Praemia, cum nihil ipse sibi, nil prosit amicis.

Iccirco sapere et certa resipiscere fini

Praecipiunt intraque modum consistere recti,                                                   [p. 298]

Et tanquam in vitio nimium in virtute reprendunt.

Nam turbasse Cato patriam saevosque tumultus

Dicitur excivisse, nimis pro tempore durum

Non sapienter agens civem morumque magistrum.

Prima gubernantis navem sapientia ventis

Haud unquam dare vela reflantibus, et mare saevum

Moliri contra. Quid enim contendere prodest,

Quo te desperes adscendere posse ? Vel arcem

Cur teneas, quam scis nulla vi posse tueri ?

Non equidem minor est obsistere regis amicis

Stultitia et vanas frustra consumere vires,

Quam si contendas digitis impellere montem,

Aut conere manu fluviorum sistere cursum ;

Nec bonus est actor, quanvis bene noverit artem,

Ni scenae servire sciet totique theatro.

Scitum illud patrumque vetus : « Qui nesciet apte

Fallere, mentiri palpumque obtrudere magnis

Regibus, hunc iubeo discedere protinus aula,

Seque referre domum panes ad furfuris atros ».

Utilius de iure aliquid concedere regis,

Multorumque animos et gratiam inire merendo,

Illius inviti quam rem servare, tibique

Invidiam atque odium multos adquirere in annos.

Ecquid enim tantum respublica praeter inane

Nomen habet, vel cui navas studiosus opellam,

Ipsi quae regi atque aliis male grata futura est ?

Tu speciem atque umbram sine re sectaris, ut olim

Qui fictae Veneris furioso exarsit amore ;

Aut qui Iunonis vetitos speraverat amens

Concubitus, falsa delusus imagine nubis.

Stultus qui vetera aut nunquam fortasse futura

Cogitat ; ipse sibi confingens somnia quaedam,

Negligit interea aut nescit praesentibus uti.

Vix animi regum dubiique tenentur amores                                                       [p. 299]

Obsequio ; neglecta fugit sed gratia ventis

Ocyus, infelix odium virtute paratur.

Seu laeti atque hilares ipsi non ora libenter

Tristia conspiciunt vultusque odere severos ;

Sive quod illorum tacitis obtutibus atque

Iudiciis sua facta putant, sua dicta notari

Omnia, damnari vitam moresque suorum.

Quod sentis, ideo tectum et tacitum intus habere

Et simulare iubent, aliud sed prodere vultu.

His alia atque alia adiungi quam plurima possint,

Quae sic percutiunt animum sapientis et extra

Gyrum traducunt pulchrae rationis, ut omnis

Oblitus decoris non semper honesta sequatur.

Non ego progenies lapidum, non Alpibus ortus

Sum gelidis, et mi materque paterque fuere

Ambo homines hominumque genus, nec saxea nobis

Corda malis immota cadentibus et sine sensu ;

Sed metuo, cupio, laetor doleoque, nec ullos

Experior motus solitos mihi mentis abesse.

Ergo cur inimicitias vel suscipis ultro ?

Cur abeuntve tuo tam multi limine tristes ?

Non homo sim, caris si non delecter amicis,

Aut bellum si ducam homines odisse, Timones

Quales nescio quos memorant congressibus ipsis

Abstinuisse hominum et vacuos errasse per agros.

Nulla mihi privata manet discordia, nullae

Vicinis mecum lites, subsellia nulla

Nomine rauca meo resonant, iucundus amicis,

Hospitibus placidus, famulis non durus et asper.

Vivo, nec invidiosa gravisque potentia nostra est

Ulli hominum. Haec ferme est rationum summa mearum,

Arbitrium quarum omne meum est omnisque potestas.

Non eadem ratio, si quid respublica nostrae

Commisit fidei tanquam tutoribus, unde                                                             [p. 300]

Non modo delibare nefas et vertere quicquam,

Verum etiam praestanda fidelis cura tuendis

Rebus, et adversum cautos vigilantia fures.

Tu regi puero, veluti datus a patre tutor,

Assideas, falli miserum pellique superbe

Omnibus adspicias fortunis, ut nihil illi

Iam reliquum praeter nomen titulumque supersit !

Si tibi vis non tanta animi est ac si minus audes

Concertare manusque opponere fortiter ambas,

Non saltem acclames et vociferere, malisque

Furibus adlatres, non ipso denique vultu

Terrifices animum atque oculos iniusta petentum ?

O te felicem plus omnibus atque beatum,

A quo nemo unquam vel turpe vel ausus iniquum

Poscere, quo mutum siluit praesente theatrum,

Cuius maiestatem oris non scena ferebat !

Has ego cum videam fraudes et furta, supinus

Dissimulem, passisque obducam lumina palmis !

In domini servis fraudi est tacuisse periclo ;

Perfidia est etiam pupilli prodere causam

Magna vel absentis rem non defendere amici.

At pietas patriae, pietas et debita regi

Omnibus antistat, cui non modo nectere fraudem

Vimque afferre nefas, verum et non ante futuris

Occursare malis omnemque intendere curam

Tam caro capiti ; non ipsam exponere vitam

Extremum scelus est, si quando tempora poscant.

Hoc vir nemo bonus faciat, nihil auferet ipse,

Nil auferre alios patietur ; et ut canis acer

Thesauros domini, vigil ut custodiet anguis,

Non metuens inimicitias odiumque potentum,

Non gladios, modo sit respublica salva suumque

Ius teneat. Taleis paucos audimus Athenis ;

Taleis et Fabios Romaeque fuisse Catones ;                                                        [p. 301]

Forsitan et decoris non expers Gallia tanti

Nostra foret, vates si tempora prisca tulissent.

At retinendus honos sapienti et gratia regum ;

Et, nisi vis cogat, nunquam ponenda potestas.

Horum immo iactura levis. Qui creditur esse,

Non est verus honos, signum magis illud honoris,

Indignis quod saepe viris dignisque videmus

Aetatis, meriti, generis discrimine nullo

Deferrique adimique. Manet tamen unus et idem

Vir bonus, erectaque oneri cervice resistit,

Quoque premi sese magis urgerique videbit,

Surget eo magis atque magis, vultuque superbo

Omnia calcabit, pedibus teret obvia quaeque ;

Victor honoratum tandem caput inferet astris.

Exilium metuunt, quorum tenet improba mentes

Ambitio, qui vana magis speciosaque rerum

Suspiciunt, mortemque putant sine regibus esse

Privatamque domi procul aula degere vitam.

At sapiens nec solus erit, cum solus in agro,

Solus desertis Libyae spatiabitur oris.

Semper enim magnum et praeclarum cogitat, aut se

Dignum aliquid, fidis circum stipatus amicis,

A quibus, adversa neque tempestate, nec ullis,

Ut mos est hominum, fortunae casibus unquam

Deseritur ; quos cum lassus, si forte, legendo

Deposuit manibus, conscribit et ipse legenda,

Praesentique bonus venturoque utilis aevo.

– Est aliquid laudis doctrinae gloria partae !

– Sed maiora, vide, ne sint praeconia, cum sic

Laudamur : « Fuit ille bonus facilisque rogando,

Nullum unquam a sese tristem discedere passus,

Indulgens recta ac non recta petentibus aeque

Omnibus ». O dignam sapientis nomine laudem !

Sic puer, et patrii laudatur prodigus aeris.                                                           [p. 302]

Malo supercilium Cassi putealque Libonis,

Aut Areopagi pallentibus horrida nexis

Iudicia, et rigidos legum iurisque ministros,

Quam genus hoc hominum mutabile semper in horas,

Fortunae, quoquo se verterit illa, sequaces

Intendens oculos, ut quae convertitur herba

Solis ad adspectum semper radiosque nitenteis.

Non ego sum blandus, fateor, nec inania capto

Nomina, non studeo popularem adquirere famam ;

Nec tamen inclusus tecti penetralibus imis,

Praebeo difficiles aditus venientibus ad me,

Nec gravor auriculas hominum praebere querelis.

Omne adeo nobis tempus consumitur in re

Communi ; si quid reliquum, impertimur amicis

Et studiis ; privata nihil moror, haud quia sperno,

Sed curam uxori potius famulisque relinquo.

Ipse verecundis et honesta petentibus, ultro

Omnia concedo porrecta fronte manuque.

Nec regis cura sum parcior, ac neque demo

Laudibus et meritis hominum quae praemia dantur.

Angor at indignos mercedem ferre bonorum.

Ac multi cum multa petant et iniqua, negari

Multa etiam multosque repulsam ferre necesse est.

Si studiis hominum properem servire, necesse est

Offendi regem et patriam fortassis et ipsos

Saepe deos. Iucundus et his, iucundus et illis,

Nemo diu simul esse potest, utrumlibet opta !

Praetulerim superum et verae virtutis amorem

Omnibus humanis pretio et mercede redemptis !

Sera licet, potiora tamen sunt illa bonorum

Praemia, nec gemmis Arabum mutanda nec auro,

Quae Deus aeterno iampridem foedere nostris

Pactus avis transmisit ad omnes deinde nepotes.

Stultum est incertis postponere certa, caducis                                                  [p. 303]

Perpetuos mansura dies, et inania veris.

– At mandata sequi debebas regia. – Quid si

Nunc vult, mox paucis ubi se collegerit horis

Idem nolet ? Age, haec longum mansura voluntas

Non potior, quam praecipitans animi impetus expers

Consilii subitis impulsus motibus ? Aut non

Paucorum tolerabilior brevis ira dierum,

Quam dolor aeternus culpae comes, et mala semper

Consilia eventus post allatura sinistros,

Si quando auctoris regem factique pigebit ?

Et muto nihil ipse tamen, quicunque sequetur

Exitus, invitique suam rem pergo tueri

Principis, et si nulla futura est gratia facti.

Has habui causas, posthac mihi ne quis acerbam

Naturam, mores, vitiumque aetatis et annos

Obiiciat. Si dissimulem facilisque remittam

Omnia, si patiar dissolvi vincula legum,

Vivum me salvumque volent, his utar amicis

Et sociis. Quam multa putas mihi commoda rerum

A magnis oblata viris ? Quae si sequar, omnes

Divitiis Crassos superem, vivamque beatus

Magnas inter opes, legum securus et urnae,

Iucundus magnis, regi iucundior ipsi.

Hinc me sollicitant nati, simul uxor, amici

Ambitione mea subnixi et honoribus amplis,

Ne se destituam veriti, ne stultus omittam

Temporibus ventisque secundis, dum licet, uti,

Incusemque meam post sero fluentibus annis

Stultitiam, atque optem mihi tempora lapsa referri.

Iidem illi (nam res sua quenque domestica tangit)

Exprobrant, quicunque locum hunc tenuere priores,

Multum illos iam tum soboli cavisse futurae

Immensasque suis liquisse nepotibus olim

Divitias ; extare palatia condita magnis                                                                 [p. 304]

Sumptibus, et Pario constructas marmore villas ;

Hunc ipsum heroem, qui me modo proximus anteit,

Divitiis opibusque omnes superasse togatos ;

Contemni sine re nomen virtutis honestum,

Inferiore mori censu mihi turpe futurum

Heredique nihil morientem linquere praeter

Funus et exsequias, et longa in tempora luctum.

Hos ego iure meo tanquam mihi sanguine iunctos

Castigem ac iubeam nihil a me turpe malumque

Exspectare. Sed heroum qui se Phryge natos

Hectore contendunt, Hecubae Priamique nepotes

Difficile est regere atque animos inflectere dictis.

Nam neque iura tenent hominum communia nec se

Legibus obstrictos civilibus esse fatentur.

Nunc vi rem ferroque gerunt ; quodcunque libido

Suaserit, omne suum ducunt ; nec sacra profanis,

Publica privatis distinguunt iure vel usu.

Sic putat exemptam seseque a plebe remotam

Nobilitas, si vivit iners legumque soluta

Iudiciique metu, si caedibus omnia complet,

Si praedas abigit, si peierat et maledictis

Incessit superos et numina magna deorum,

Nec miserae plebis vulgique ignobilis esse,

Per magnos iurare deos, proprium decus illud

Nobilium, quibus est dis proxima pene potestas.

Haec vitae ratio est, his se distinguere signis,

Atque notis vera qui relligione manerent

Quique pie colerent caelestia numina divum.

O male signatas pecudes, et ovile probrosis

Distinctum maculis ! Non hic non, o bone pastor,

Grex tuus, at soboles potius monstrosa luporum !

Albi sunt niveique greges quos pascis ; at illis

Cor nigrum interius, nigra lingua, nigrumque palatum,

Nigri sunt animis, nigri sunt corpore toto.                                                           [p. 305]

Ut recte vero statuas, quid me inter et illos

Intersit, certis poteris cognoscere signis.

Pacem isti metuunt plus hostibus et data caelo

Otia, percussumque velint confundere foedus.

Iudicia e mundo cupiant et tollere leges ;

Prorsus nulla rei communis cura, iacentem

Si patriam videant ipsumque in pulvere regem,

Erigere haud conentur humo ; sua denique tantum,

Non sacra sunt illis, non sunt et publica curae.

Nos pacem colimus, nos perniciosa saluti

Principis et patriae civilia bella timemus,

Nos leges patrias regumque edicta tuemur,

Odimus armatos non lege aut more tyrannos ;

Nec salvis accisa tueri publica nostris

Possumus, aut patriae cupimus superesse cadenti.

Et mirare animis tantum differre, vel imis

Sensibus, inter quos tanta est distantia morum ?

Tum mirere magis, si quid commune fuisse

Nobis aspicias, praeterquam hunc aeris usum.

Non illi me ferre, neque illos ferre ego possum,

Quanvis nulla mihi species oblata pericli

Obstiterit nullumque recusem ferre laborem,

Dum patriae prodesse sciam. Respublica testis,

Testis et exactus bellis civilibus annus,

Quae vetui provisa diu, iam tempore longo

Invitis eadem postquam venere repressi

Hostibus antiquis ; pro quo tamen horrida nobis

Praelia commorunt, sese non posse putantes,

Me nisi sublato, patriae delere parentem

Et magno sobolem deductam rege Capeto.

Cum genere hoc hominum contendimus anne ferarum,

Non ratione vel iis sapiens quibus assolet armis,

Sed quibus inter se tigres torvaeque leaenae ?

Nec statione tamen nostra decedimus unquam,                                              [p. 306]

Tantum animi nobis caelo datur ! – At tibi virtus

Ista quid attulerit, patriae nisi prosit et urbi ?

Quin tu, quando illi monitis parere recusant,

Perpetuas leges et formidabile nomen

Imperii, cippos, et tetri carceris umbram

Horridus intentas, poenamque a gente reposcis

Immani et scelerum plena ? – Mihi deesse monenti

Verba putas, animumque, ita si feret usus, agendi

Legibus. At per se ipsarum vis irrita legum ;

Nil opis, auxilii nil suppetit, a quibus esse

Debeat, aut metuunt, aut non aliena dolentes

Aspiciunt ; et quae poterant succurrere tantis

Sola malis, ea muta iacent oppressa timore

Iudicia [et nullo languentes vindice leges].

 

 

VI, 3Ad Carolum cardinalem Lotharenum

 

Carole, sinceri videar malefunctus amici                                                               [A, p. 306]

Officio, graviterque nimis peccasse, dolorem

Si non ipse tuum, transacti ut temporis olim

Gaudia, participem. Quid enim tibi prospera paulo

Amplius ad laudem tribuit Fortuna benigne,

Cuius ego in partem meliori sorte vocatus

Non fuerim ? Tua mi patuit domus intima semper,

Nec tua, nec fratris mihi gratia defuit ullo

Tempore. Cum vestra pariter succrevit et aucta est

Res mea ; crevit honos cum vestro noster honore.

Non ingratus ad haec ; potui quae solvere, solvi

Qualiacunque libens manibus tibi carmina plenis,

Carmina divinas fratrum memorantia laudes

Pace tibi partas, fratri florentibus armis.

Carmina persolvi ; nec enim mihi munere tanto                                                [p. 307]

Merces digna fuit, nec quid largirer habebam.

Nunc Deus (humanis nihil ut durabile rebus)

Quando nos tanto percussit vulnere, quantum

Speravit nec vestra domus, nec Gallia, quanvis

Sentiat iratum longo iam tempore Martem,

Haud decet in maiore tuo fidissima casu

Pectora deesse tibi : si quid mea carmina possunt,

Possum si quod, egens solaminis ipse, levamen

Ullum afferre tibi, luctum si demere luctu,

Incipiam solito et populari more querelis

Respondere tuis ; si nil vulgaria prosunt,

More sacerdotum proprio, depromptaque sacris

Argumenta feram tibi non incognita libris.

Natus homo periit, quaenam tibi causa dolendi ?

Omnibus est ea lex praescriptaque regula : quicquid

Nascitur, intereat permenso fine necesse est.

Non illi propria aeternumve fruenda per aevum,

Non alii cuiquam concessa est vita ; sed eius

Qui dedit arbitrio mansura sequentibus annis

Quam volet ille diu ; nec fas mortalibus ultra

Ferre pedem, fatisque negatas quaerere causas.

Hanc si iure suo dictam sine tempore legem,

Ante expectatum veniens exercuit, etsi

Nil aliud causae suberat, tamen opto doceri :

Quae fraus quaeve tibi est iniuria facta, vel illi ?

Multa quidem fieri temere plerisque videntur,

Et sine consilio ; ratio quibus at sua constat.

Sed Deus occultam voluit mortalibus esse.

At tanti capitis gravior iactura fuit quam

Mille virum, nullique adeo tolerabilis uni.

Magnum morte tui fratris respublica damnum

Fecit ; ut amisso quondam pupilla parente,

Solave defuncto moerens ut coniuge coniux,

Aut si res alia gravioris imagine damni                                                                  [p. 308]

Signari potuit. Dolor hic partitus in urbes,

Oppida privatasque domos, et millia sparsim

Multa virum, loca tot spatiis divisa colentum,

Debuit esse tamen levior facilisque ferendo.

Ut si tempestate gravi communiter omnes

Iacturam faciant, non est gravis illa perinde

Ac cum de proprio fit tantum unius acervo.

Tu vero tanquam iusta plus parte recepta

Communis luctus, alio non aequa ferente,

Praecipuo moerore iaces affectus, et uni

Credis, amice, tibi plus omnibus esse dolendum.

Scilicet ille suis animal ut inutile tantum

Natus erat, non et patriae, non denique regi !

Atqui tanta viri virtus, et libera morte

Debuit, et nullis obnoxia casibus esse.

Sed neque vis animi, nec corporis ulla tueri

Quenquam saeva potest adversum spicula mortis.

Nec tutata sua est sapientia Davide natum,

Nec potuit Samson oculos subducere morti,

Nec satus Alcmena, fidentes viribus ambo,

Nec qui divitiis praestant opibusque tyranni

Mortem ipsam fugient. Omnes Acherontis avari

Praeda sumus, lethique viam calcabimus omnes.

Mors fuit at matura nimis, matura videtur

Semper, et opportuna bonis mors omnibus aeque

Puberibus, pueris etiam senibusque : nec ullo

Definita homini certo sunt tempora vitae

Curriculo ; trahit huic, alii mors corripit annos.

Ille mihi satis ille diu vixisse videtur,

Cuius honesta fuit non turpis clausula vitae.

Non tibi poma legi solida atque integra videntur

Autumno melius, quam cum iam sidere tardo

Frigoribusque victa, cadentia sponte, leguntur.

Iam medium vitae spatium confecerat ille                                                           [p. 309]

(Qui nostri est hodie cursus longissimus aevi).

Hic flos delibatus adhuc florentibus ipsis

Corporis ingeniique fuit si viribus, acta

Praeteriitque etiam vitae pars optima, necdum

Gaudia turbavit melli permixtus amaror,

Quo petimus stulti spatium protendere vitae ?

Quaeve hominis reliqua est aetas nisi plena laborum ?

Praeterea toto plagas acceperat ille

Corpore, multum etiam pugnans effuderat olim

Sanguinis, effoetum porro invalidumque senecta

Exceptura fuit ; morbi simul agmine facto

Innumeri, quales secum gravis attrahit aetas,

Illius exiguas vires animamque tulissent.

Omnia quae fugit moriens, nec longius annos

Produxit quam vita solet iucunda videri.

Integra bellum est etiam decedere fama,

Linquere florenteis titulos laurumque virentem.

Saepe quibus prima favit Fortuna iuventa,

Deserit illa senes, gaudetque illudere longo

Successu rerum tumidis, et vertere pulchre

Facta tot ante dies momento temporis uno.

Non ignota tibi libris exempla Latinis,

Hebraeis pariter Graecisque adducere possem,

Et Cyrum, et Iudam, et regem Lacedaemone claudum,

Pompeium Crassumque ; nec istis Gallia nostra

Testibus exemplisve caret (sed parcere malo

Nominibus) ; qui si Fortuna forte secunda

Oppeterent, merito felices atque beati,

Hoc vitae spatio quanvis breviore ferantur.

Nam si peccatum semel est, nihil illa priora

Quanvis multa iuvant ; et mentibus altius haeret

Ultima quaeque recens postremi infamia facti,

Quam veteres partae magna cum laude coronae.

Indignum vero tantum virtutis honorem                                                       [p. 310]

Imbelli cecidisse manu tacitisque petitum

Insidiis, quem Marte invadere nullus aperto

Audeat. Id vero fatum commune viris est

Fortibus. Ipsa viri virtus invicta subegit

Rem tentare dolis. An quisquam Caesare, magno

Illius aut genero, Romaeve auctore Quirino

Fortior ? Incautos dolus hos tamen abstulit omneis,

Pelidem, et similes eius quicunque fuere.

Nec minor ex isto fuit illis gloria casu.

Ergo non insueta lues indigna virisque

Fortibus, aut non illa suo mors tempore venit.

Nec tibi praecipua est lugendi causa, vicem ni

Deploras lugesque tuam ; solumque relictum

Occiso te fratre doles, nec ducere vitam

Suave putas tanti privatum lumine fratris.

Ista, vide, ratio satis ut sit honesta ; dolere

Interdum alterius damnis conceditur ; at non

Flenti erepta sibi sua commoda parcimus aeque.

Tu vero divina puer qui dogmata sacris

Fontibus hausisti, quae nunc tibi suaviter ore

Mellifluo manant attentae plebis in aures,

Tu revoca in mentem sapientis verba magistri,

Qui fraterna sibi maternaque nomina iunctis

Sanguine vix tribuit. Sed eos pia numina sancte

Qui colerent, summi facerent mandata parentis,

Discipulos digito monstrans : « Hi sunt mihi fratres,

Haec mihi mater » ait. Quid patris morte recenti

Audita, veniam comitum cum posceret unus

(Iusta videbatur curandi causa paterni

Funeris), ecquid ei tum rettulit ? O bone, mecum

Hoc age, dum superas unum hoc age, luce carentes

Et vita functi, sine, mortua corpora curent.

Noluit expertes prorsus nos esse doloris

Qui Lazarum flevit ; longi sed tempora luctus,                                                   [p. 311]

Clamores nimios lacrymosaque verba notavit,

Ut forwti nec digna viro. Nam vivere sanctas

Qui credunt animas extincto corpore, rursumque

In sua post longum redituras corpora tempus,

Semper ut in caelis vita meliore fruantur,

Corporis affectum hunc anima sensuque carentis

Rectius appellent somnum placidumque soporem,

Quam qualem subeunt animalia caetera mortem.

Defunctos igitur qui luget, sive propinquos

Sive alios, stulte aut recubantia molliter ossa

Prosequitur lacrymis, aut non satis ille videtur

Credere susceptura novam post corpora formam.

Quae decursa animo cum sint tibi, nota magisque

Unguibus illa tuis, nisi re praestabis, abuti

Omnes te studiis, et inania fundere verba

Clamabunt. Quam tu culpam vitare memento !

Quid si propositi immemorem vitaeque prioris

Ambitio cum ferret (ut optima quaeque videmus

Ingenia immodico traduci laudis amore),

Te Deus ancipiti diversa negotia mente

Amplexum, sacris operam modo ponere rebus,

Commissique gregis voluit succedere curae,

Cum reges et regna tuis constricta teneres

Consiliis, ferresque tuum super aurea nomen

Sidera, nec tantum caperet iam Gallia civem ?

Ipse tibi causas, animum quoque fratris ademit

Morte tui, quo maior erat fiducia vivo,

Sicque duas animas pariter servavit in una.

Quae mens, et quis erat tibi spiritus, aurea quando

Transiit ad Rhetos fraterni fama triumphi ?

Tum veluti longum Fortunae victor in aevum,

Et tanquam pedibus premeres humana superbis

Omnia, nec quicquam tibi rerum obsistere posset

Divitias et regna tuis usumque parabas                                                                [p. 312]

Aeternum et solidum vitamque labore carentem

Inscius haec nec quaeri armis, nec posse teneri,

Intentans etiamque minas, et longa locorum

Exilia intentans extrema pericula victis,

Et iam distribuens vacuos victoribus agros,

Distribuens aliis ereptos victor honores :

Haec tu more hominum secura mente putabas.

Nam paucis moderata fuit victoria ; pauci

Parcere subiectis animo potuere virili.

Aut tua si te nota mihi clementia tale

Nil patitur versare animo, fortasse ministris

Succumbas aliud suadentibus et bona mentis

Propria sustineas alieno victa furori

Cedere. Civilis vitium commune duelli.

Cum Deus aetherea demisit fulmen ab arce

In ducis immeriti clarum caput, omnis ab illo

Tempore militibus animorum concidit ardor,

Omnis et ad placidam conversa est Gallia pacem.

Non placuit superis hanc vita et sanguine causam

Decidi, ferroque homines aperire cruento,

Ambiguas voces et mystica sacra deorum ;

Quae quia tractamus digitis oculisque tuemur,

Scire velim (nam nemo magis te cernit acutum)

Quae nunc cura tuae successit, Carole, menti

Quidve paras animo diversa prioribus illis ?

Ante quidem motus varios et bella tonabas,

Nunc pietas verusque Dei tibi cultus in ore est,

Pascendi nunc cura gregis, nunc otia laudas,

Nunc invisa Deo funestaque praelia damnas,

Et caedes hominum ; nunc et secedere Remos

Instituis cum docta hominum placidaque cohorte,

Cum veterum libris, quorum tibi copia magna est.

Quae duo si conferre velis pugnantia valde

Consilia, invenias tantum praestare priori                                                            [p. 313]

Posterius, quantum melior pax aurea bello.

Fratris erat tam magna tui, tam cognita virtus,

Ut cuius dux ille fuisset partis, in illam

Concessura simul fuerit victoria partem.

Non ideo belli cupidus fuit. Otia vivens,

Otia laudavit moriens velut optima. Sed qui

Fidebant illo comites ductore, duellum

Malebant potius, capti dulcedine praedae.

At Deus hanc regni sortem miseratus ab alto,

Insontem hanc animam meliori in sede locavit,

Et multis hominum vitam dedit unius emptam

Morte viri, tristemque luporum e faucibus escam

Eripuit. Sua non isti succedere plorant

Consilia ; in caelis securus at ille malorum

Ridet, et amissae nolit se reddere vitae.

Haec si ferre tibi luctum minus omnia possunt,

Illa precum saltem iamdudum tradita nobis

Formula te moveat, qua nocte dieque solemus

Compellare Deum (rata sit tua nempe voluntas

In caelo et terra), cuius perquirere causas,

Aut etiam placitis obsistere velle superbum est.

Plura tibi (nimis ista licet) ne scribere possim,

Impedior magnis et multis, Carole, rebus ;

Impedior lacrymis, et copia deficit, et non

Convenit inculcare tuis puerilia doctis

Auribus argumenta, nisi hanc (ut semper) amori

Das nostro veniam tristis seu laetus, et omnes

Versibus esse meis faciles venientibus horas,

Omnia amicorum communia tempora ducis.

 

CIƆIƆLXIII

 

 

VI, 4
Sermo

 

Ut qui se tecto aut saxo deiecit ab alto,                                                                [A, p. 314]

Haud facile in lapsu medio se sustinet, ima

Dum petat et prono terram gravis opprimat ore,

Sic vehit elato quencunque per aera curru

Ambitio, non ille potest retinere fugaces

Certus equos, medio vel in aequore sistere cursum ;

Fertur at invitus quo se permisit et alis

Icarus ut praeceps delabitur igne perustis.

Forsitan at laudis, venia sit digna, cupido

Ingeniis ferme melioribus insita semper,

Et sublime volans animi vis, nescia cuiquam

Cedere, seu maior seu par se comparet illi,

Hactenus ut vir praeesse viris velit atque subactos

Imperio regere. At vero si pergere tendet

Altius atque sua superos detrudere sede,

Divinosque sibi demens apposcet honores,

Sentiet ille brevis caelestes numinis iras,

Terribiles sonitus deiectaque fulmina caelo,

Aut aliud dirum poenae genus ; et neque speret

Placari dein posse Deum quem offenderit ultro.

Ipse sui vindex et inexorabilis ultor

Numinis est ; nec quenquam hominum patiturve deorum

Aequa sorte sibi tanto succedere regno.

Sed cur nos vetera haec ? Deus est nam fabula nobis,

Et multos Epicurus habet lutulentus in aula

Discipulos passim, multos et in urbe ferentis

Mortales animos una cum corpore solvi ;

Et nullos caelo esse deos, aut capere segnes

Otia nec curam nostrarum assumere rerum.

Nam sentire modo haec impuneque dicere nostris

Moribus occipiunt legumque in nostra relictis                                                    [p. 315]

Hostibus antiquis conversus viscera mucro est.

Attamen et Christi nomen praetexitur aris

Omnibus, et nostram Christi de nomine gentem

Dicimus ac vulgo Dominumque Deumque fatemur.

Nos rerum species et nomina sola tenemus,

Nomina propter opes et quos ecclesia fructus

Suppeditat dominis felicibus ubere cornu.

Nemo te appellet, nemo te, Christe, sequatur

Nudum inopemque : tuos tua membra sitique fameque

Spernimus enectos, nec potu escave levamus.

Belligerare tamen vitamque exponere causa

Iactamus nos posse tua, nec parcimus ullis

Sumptibus ut Christi numen gens omnis adoret.

O vafer ingenii ! Sperasti credere dictis

Posse tuis hominem qui te modo noverit ullum ?

Nomen habes tantum, quid habes at caetera Christi ?

Non tua facta vides simulatam prodere vitam ?

Si tibi rem salvam fore sponsor idoneus olim

Promittat, certumve habeas nil prorsus acervo

Delibatum iri, te bello et pace futurum

Incolumem, non te commoris ut omnia prorsus

Templa solo delapsa ruant pedibusque trahatur

Relligio. Stat nam pro relligione tibi res.

Quid vero, quid tu hos pullo qui vestis amictu

Aut alio quovis (nec enim color omnibus unus),

Cum tristi facie intendunt lacrymantia caelo

Lumina seque viam clamant monstrare salutis

In mediisque cient verborum fulmina templis,

Quidnam agitare putas animo, quo tendere cursum,

Et quid propositi, quam spem mercedis habere ?

Divitias aurumque petunt et publica fisco

Aera dari et magnis cum fructibus aurea templa.

Quae simul ambitione sua studioque tulere,

Dilapsos videas pictis excedere templis,                                                              [p. 316]

Ex illaque die conscendant pulpita nunquam,

Vocem edunt nullam ad populum, nisi ut, aucupis instar,

Auribus et reges capiant et regis amicos.

At tetram ingluviem ganeis infamibus explent,

Vino, deliciis foedaque libidine pleni.

Sed me dulcis amor patriae iustumque novorum

Regum hominumque odium fixa haec mutare volentum,

Et sincera Deo pietas et debita regi,

Abduxere procul sermonis tramite coepti.

Ut redeam, sua (commoneo) bona quisque fruatur,

Vivat quisque sua contentus sorte ; nec illas

Quas aut non didicit, quas non conceditur aut quas

Dedecet, haud unquam temerarius appetat artes.

Quam semel optasti, quaecunque vel obtigit olim,

Hanc cole semper, ama semper, nec desere Spartam.

Si plebs sacra velit tractare, profana sacerdos

Impius est ; si saevus equis, si gaudeat armis,

Sive malis hominum, seu praeda et sanguine fuso,

Si statuit patriae muros, si vertere gentem,

Si veteres pulsare novosque inducere reges,

Si vexare Deum caeli terraeque potentem,

Immanem furiam dicas, os praeter habentem

Nil hominis, qualem vates finxere Chimaeram,

Scyllas latrantemque canino more Charybdim.

Haec tamen haec Franci portenta feruntque videntque,

Illius antiquae obliti virtutis avorum.

Ipsa suos coluit semper quae libera reges,

Respuit externos, nec cuiquam ferre negavit

Auxilium populo pro libertate roganti.

Tunc animos pascebat honor, tum vera duelli

Praemia ducebant regis populique favorem.

Nunc emitur miles magno, nunc transit ad hostem,

Conditio melior si fertur et amplior illi.

Unde malum hoc ? Ab eo nempe est qui dividit aurum                                  [p. 317]

Corrumpitque animos turpi mercede redemptos.

Quo nummi, aut istis cui tanta potentia nummis

Quaeritur ? A fisco est desumpta pecunia, regis

Praesidio miles simulatur et arma parari,

Pro quo mille mori cupiant vel mortibus omnes,

Omnibus obiiciant pro quo sua corpora telis.

Ergo non regis metus est, aut cura salutis,

Cura suae potius. Quid enim satis esse tyranno

Tutum securumque potest expersque timoris ?

Quid si etiam simulatque metum fingitque periclum

Ut patriae muros armatus et occupet arcem ?

Hic gradus, haec ratio fuit omnibus una tyrannis,

Ut se praesidio, communibus atque iuvari

Auxiliis peterent : ea protinus arma virosque

In patriam vertere suam durumque subactis

Civibus imposuere iugum. Quae nos mala nunquam

Antehac experti, nostris non posse putamus

Accidere, acsi aeterna forent immotaque, regnis.

Ergo prospicere et longe ante cavere memento,

–Impediunt regredi quia plurima sero volentem –

Et ne demersumque paludibus inque volutum

Coeno ulvaque caput nequicquam attollere tentes ;

Aut rapidas flammas et quem succenderis ignem,

Mox si poeniteat, ne non restinguere possis ;

Et semel inscenso vel equo rapidisve quadrigis,

Ne premere ac retro nequeas vestigia ferre.

Quod si stulta duces audacia longius actos

Extulit ut nequeant medio consistere cursu,

Hos saltem moneo comites scelerisque ministros,

Quos dolus aut falso species obiecta bonorum

Impulit in fraudem, mature immania coepta

Deserere, integris etiamque abscedere rebus,

Ut deiecta sua mala mens spe et viribus orba

Concidat authoremque suum modo poena sequatur.

 

 

 

VI, 5
Sermo de libertate scribendi

 

Scriptorum quosdam libertas et stylus audax                                                     [A, p. 318]

Oblectat, vitiumque severa voce notatum

Alterius ; plerosque iuvant sine felle molesti

Nullis versiculi, quales scribuntur in aula.

Diversa haec, ratio tamen ut sua constet utrisque.

Nam mores hominum scriptis formare legendis

Et vitia extirpare animis, labor Hercule dignus,

Verum ingratus eis, sua qui recitante poeta

Agnoscent scelera, aut de se dici illa putabunt.

Cautior is quicunque virum demulserit aures,

Aut levibus nugis aut corruptrice bonarum

Laude voluntatum, nec quenquam offenderit unum.

Quae ratio, quia blanda nimis fortique videtur

Haud condigna viro, nobis explosa recedat.

Sed neque scribendi satyram tetroque notandi

Carmine personas quas designaveris, author

Esse velim. Modice laudentur facta virorum

Fortia, culpentur modice, aut, si postulet usus,

Vis adhibenda etiam vocisque animique dolentis !

Ne tamen appelles proprio vel nomine quenquam,

Aut ita significes, ut, postquam dixeris, omnis

Ardentes oculos coetus convertat in illum.

Nuper Aretinus Venetae se clauserat urbis

Moenibus, unde velut celsa sublimis ab arce

Omnes Europae reges figebat acutis

Incessens iaculis et dirae verbere linguae ;

Atque illum missis omni regione tyranni

Placabant donis. Tantum mala vatis avari

Lingua potest ! At ei clarae tutela nec urbis

Profuit, lonio longe regnantis in alto,

Non circunfusae miserum texere paludes,                                                          [p. 319]

Quin meritas laeso poenas exsolveret orbi

Terrarum, dignum vel haberet carmine funem.

Nobis Attellana, vetus comoedia nobis

Displicet. Omne velim sit castum et lene poema,

Sit mistum gravitate, vacet risuque iocisque,

Qualis sermo fere est media testudine templi

Ad populum magno quem personat ore sacerdos.

 

 

 

 

VI, 6
De bello civili. Ad Chr. Thuanum P. P.

 

Sive malum hoc, Pandora, tuum, vindictaque furti                                           [A, p. 319]

Nobilis, ad seros permanans usque nepotes,

Seu genus infelix Ereboque et Nocte satarum

Incubuit terris et saevi peste veneni

Infecit late populos ac mutua sparsit

Inter nos odia et belli civilis amorem,

Seu mens cuique sua est nutrix fomesque malorum,

Urimur invidiaeque occultis ignibus intus,

Urimur ambitione gravi, simul ardor habendae

Augendaeque rei mentes inflammat avaras.

Inde, velut corvi Harpyiaeve aquilaeve rapaces,

Quas metus immundae semper famis anxius urget,

Expellunt alias omni regione volucres

Nec parcunt propriis, tanta est vesania, pullis ;

Aut multis canibus cum forte paropside in una

Obiicitur cibus, hunc trahere ad se mordicus omnes

Contendunt ; siquis melior tum viribus, illo

Vi potitur, reliqui circumstant murmure magno,

Ereptamque petunt per mutua vulnera praedam ;

Sic homines vel opum cupidi vel rursus honorum,

Praesertim a magno quae rege secunda potestas,

Mille dolos et mille vicissim retia tendunt,                                                          [p. 320]

Mille modis certant alienum extinguere nomen,

Ut soli iactare caput videantur in aula.

Scinditur in varias domus omnis regia partes.

In medio nullis antiqua lege Solonis

Esse licet, quicunque nec his nec adhaeserit illis,

Hostis erit referetque odium suspectus utrisque.

Ipsi autem proceres nunquam discedere regis

A latere : huic astare diem, quam longa, per omnem,

Largiri atque auferre quibuslibet ; omnia nutu

Dispensare suo, solis committere amicis

Imperia et summos populorum atque urbis honores.

Iam reliquos prohibere domo, prohibere benigni

Principis adspectu ; iam, quae foedissima res est,

Criminibus fictis absentis rodere famam,

Dum longinquus abest et dum securus honorum

Vel privata domi vel publica munia tractat.

Turpe duci magno est etiam deferre nocentem

Criminis et regum mulcere his vocibus aures !

Flagitium, premere insontem et sine crimine vitam !

Tu vero, qui te priscis heroibus ortum

Unius et magni comitum descendere Carli

Progenie iactare soles, dux maxime bello,

Princeps pace domi, cuius respublica nutu

Statque caditque, potens et regni et regis, eo te

Deiicis usque, tui atque tuorum oblite bonorum,

Ut tibi non in honore pares, quos iam tua dudum

Immoderata feroxque superbia ferre recusat,

Verum etiam tenues et adhuc sine nomine, spurco

Ore tuo laceres, turpis delator in aurem !

Ex hoc coniectare licet quam caetera recta

Consilia in patriam tua sint, qua mente fideque

Communem ipse geras hodie rem, et gesseris ante !

Semper enim tibi cura malos conquirere servos

Prima fuit, servosque doli scelerumque ministros.                                          [p. 321]

Et se nemo tibi probus unquam addixit, ut illo

Momento, quo te leviter cognoscere coepit,

Non mox colligeret sua vasa pedemque referret.

Talia discordes animis dum praelia miscent

Privatasque tuentur opes, communia sensim

Robora deficiunt velut aegro in corpore vires,

Et turpi neglecta cadit respublica letho.

Hinc velut effusi duo montis vertice rivi

Lenis aquae circum viridantia prata feruntur

Ambiguo cursu et sinuosis flexibus errant,

Donec ab alterutro bibat omnis flumine campus,

Haud aliter primum nascens ea pestis in aula

Corripit omne hominum late genus, atque per urbes

Perque domos effusa venenum dissipat, inter

Pacatosque serit discordia semina cives.

Nobilitas omnis, iudex, patronus, et ipsa

Partibus alterutris plebecula vilis adhaeret.

Sic divisa bicepsque domus cum principis esset,

Convenere alii velut ad duo signa minores.

Perpaucis adeo mediis licet esse, quietem

Securam vanos ponentibus ante favores.

Sunt etiam nullis adiuncti regis amicis

Officiis, tantumque sua virtute recepti

In numeros, qui non minus ipsi hoc nomine solo

Iniustis odiis inimica a parte premuntur,

Quam si sponte sua contraria castra subissent.

Si quis honoris apex, aut si quis in urbe legendus

Forte magistratus, designant ante futurum

Unum aliquem florentem opibus vel amore potentum.

Hic, si vincet enim candentis factio panni,

Praetor erit ; si purpureus color obtinet, ille.

Cura tuendorum tam valde est cuique suorum

Insita, communisque rei neglectus ut aegrum

Indocto siquis malit concredere corpus                                                                [p. 322]

Atque rudi medico, aut nautae committere navem

Non satis experto pelagi discrimina, verum

Sanguine, vel patria, iuncto vel amore, vel usu,

Artificem notae fideique excludat et artis.

Atque his tanquam in centurias classesque tributis

Iudicibus, quis se patrono opponere tali

Ausit et in mediam descendere stultus arenam ?

Cui parent fasces et praetor et omne tribunal,

Arbitrioque suo qui dat vel tollit honores,

Cuius sexcenti veniunt ad iussa clientes ?

Iudicium est. Vincit meliorem gratia causam

Ingenuumque proterva pudorem audacia vincit.

Nae lingua hic pugnare, manuque in iure foroque

Conserere haud paulo melior, quam ducere in hostem

Armatas acies et aperto occurrere campo,

Utque minus multas hic cepit ab hostibus urbes

Quam vicos, et opima tenet quae praedia fraude

Vicinis erepta suis turbaque coacta

Disertorum hominum et corrupti iudicis astu.

Nimirum tales illi ante leguntur in usus,

Hoc domino referunt accepti munus honoris.

Malim nos, agitur quoties respublica, malim

Nos inimicitias et ponere iurgia, donec

Utilium fiat delectus in urbe virorum,

Cuiuscunque tribus atque ordinis ante fuissent.

Quod si forte duos inter certamen honoris

Inciderit, par et meritum virtusque duorum est,

Illum, cui fortuna tuae dedit esse cohortis

Quique tui gregis est, nec turpem ferre repulsam

Praelatumque alii nemo reprendere possit.

Quanquam nemo suae tam partis amore tenetur

Quin magnis aliquo post tempore possit ab illa

Disiungi meritis et in hanc concedere partem.

Acer erat bello iuvenis calidusque iuventa                                                 [p. 323]

Bantius et claris Nolae maioribus ortus.

Hunc prius ad Cannas caesorumque inter acervos

Seminecem inventum curaverat atque benigne

Cum donis et muneribus dimiserat ab se

Annibal in patriam, cuius non immemor ille

Ingentis meriti, quaerebat tradere Nolam

Annibali ; sensit Marcellus praetor et illum

Conciliare sibi officiis quam tollere poena

Maluit. Ergo hominem verbis appellat amicis,

Non ignota sibi dicens quae fortia facta

Ediderit, quot Romanis stipendia castris

Adversus Numidam vel Poenum fecerit hostem.

Pro quo, magna solent tribui quae fortibus illum

Praemia commeritum, simul ipsi corpore pulchro

Donat equum, pressos bigarum et imagine nummos

Quingentos, longeque ostendit plura daturum

Atque potestatem secum fore semper agendi

Cum velit, et faciles aditus et limen apertum.

His iuvenem dictis sic in peiora ruentem

Vertit, ut ex illo respublica tempore civem

Sit nullum factis meliorem experta fideque.

Sic nova spes veterem detrudit, et ultima quaeque

Respiciunt homines vulgo benefacta, velut quae

Solis amant radios herbaeque sequuntur euntem.

Ut tibi nulla tamen referatur gratia facti,

At pulchrum est inimicitias donare saluti

Communis patriae, pulchrum deponere partis

Quenque suae vehemens studium, ac communibus omnes

Conspirare animis et in unum cogere vires

Ad patriae curam, quae nos genuitque fovetque,

Quae nos ipsa suo complexa est nomine dulcis

Nostraque coniugia, et natos, et quicquid habemus

Praeterea carum, quicquid vel dicere nostrum

Possumus. Unde etiam patriae superesse cadenti                                           [p. 324]

Illa diu nequeunt ; nam singula posse teneri

Nequicquam speres amisso corpore membra.

 

 

VI, 7
Ad Arnoldum Ferrerium

 

Ferreri, quo nec melior nec doctior alter                                                              [A, p. 324]

Venit Aquitanis a finibus atque Garumna,

Te nunc legatum Venetis decedere ab oris,

Et retro in patriam vestigia flectere dicunt,

Post regi navatam operam tris amplius annos.

Ecquid erit praemi ? Faciet regina beatum,

Si sapit, et primos tibi rex mandabit honores,

Obstiterit nisi fama tuae virtutis et acres

lnvidiae morsus, quae plurima regnat in aula,

Invisumque hodie crimen commune bonorum.

Verum (inquis) docuit te lex divina carere

Posse bonis vanosque hominum contemnere fastus.

Recte, si coram poteris praestare quod absens

Promittis. Sed dura nimis sunt ora ferendo

Istorum, qui se prognatos Hectore dicunt,

Quorum atavi mercatores scribaeque fuere;

Aut si qui magnis orti maioribus, ipsi

Degenerant et nulla suis in moribus edunt

Signa, nihil referunt patriae aut virtutis avitae.

Ipse ego iam longo cui frons occalluit usu,

Duratae belloque manus, ad praelia semper

Certamenque novus venio, nec talia possum

Dedecora ulcisci, latere aut depellere regis.

Audio ; vel tristis repetes subsellia iudex,

Aut claram studiis Troiani Antenoris urbem,

Quae primum nostros olim coniunxit amores ;

Aut aliquo fugies, ubi nec cogare tueri

Quae minime nolis, et quo neque gesta ferantur.                                            [p. 325]

Sic adeo tectus vives, ut vivere nemo

Sentiat, et clausum obscuro putet esse sepulchro.

At non, Ferreri, tam parvo animoque remisso es,

Ut rem destituas communem, et publica turpi

Damna fuga cumules ignavi militis instar.

Verum ut te nemore in denso, aut in valle reducta

Abscondas hominum procul a conspectibus omni

Seposita rerum cura, tamen ipse quietum

Interpellabit vicinus et otia rumpet,

Vel tua nocturnus praedo versabitur intra

Septa domus finesve tuos iniustus arabit,

Intendet litem, vadimonia coget obire,

Inque forum retrahet. Sic nullus in orbe quietem

Dat locus. Ipse sibi facit otia quisque vel urbe

In media plenoque foro ; nec turbidus ille

Cum fuerit, ventis et tempestate carebit,

Quanvis Hesperidum spatietur solus in hortis.

Sed tua quo virtus non sese attollet, et unde

Non sese expediet disruptis libera vinclis ?

Tu quocunque loci deveneris, ut locus ille

Sit vacuus, sit perpetua caligine pressus,

Luce tamen propria lucebis sole nitenti

Purior. O tecum liceat consumere vitae

Quod superest animamque sinu deponere amici.

 

 

 

 

 

VI, 8
Ad Vidum Fabrum

 

Vates ille tuus simul importunus haberi                                                                [A, p. 325]

Coepit, in has latebras et devia senta recessit,

Pelopidas ubi non vultus, non ora videre

Cogitur. Aeternas habeo sanctissime grates

Phoebe tibi Musisque novem, quae demere curas

Aegrotoque animo potuistis reddere somnos.                                                  [p. 326]

Non ego solus in his metuam nec solus in altis

Arcadiae lucis media vel nocte vagari.

Non metuam fictis ut ne desertus amicis

Solus rure meo figam vestigia, solus

Nocte domum redeam. Mihi vos mihi namque dedistis

Noctes atque dies cantando ducere, Musae.

Quanquam lectorum comitum bona copia dudum

Nobis est provisa domi, bona copia rure.

Nam simul explosis placuerunt seria ludis,

Socratici praesto mihi sunt schola docta Platonis,

Una prius, divisa locis et deinde magistris ;

Paulus et his valde melior, quique eius alumni

Libris ostendere suis incognitus ante

Quis Deus et qua sit nobis pietate colendus.

Sin ludicra, leves omni regione poetae

Concursant et dulce ferunt ad sidera carmen.

Tot sunt, tam variaeque animi sapientis in omni

Laude voluptates, ut non sint plura iocosis

Ludorum genera. O recte illis si sciat uti,

Si bona tot congesta domi semperque parata

Nosset homo penitus, quam caetera parva putaret !

At mihi Diogenes Cyrenaeque urbis alumnus

Diversis ambo studiis peccasse videntur :

Ille quidem verae non libertatis amator,

Dum mundum et nitidum vitae genus odit inique ;

Hic regum mensas et dum convivia laudat,

Vestirique nimis pretiose curat et ungi.

Est aliquid medium : quod si tenuisset uterque,

Hic et deliciis, et sordibus ille vacaret.

Namque erit aeternum mihi felix atque beatus,

Qui placuit magno et sapienti pauper amico,

Praesertim virtute sua si fretus in altum

Contendit celsique fores patefecit amoris.

At constans et perpetuo mansura videtur                                                     [p. 327]

Gratia quam primum virtutis opinio iunxit,

Quae mox officiis vires accepit honestis,

Ut neque pauperior locupleti blandius unquam

Palpetur nec dives egenum flagitet ultra

Fas licitumque. Vides hominum quam cara benignis

Vita diis, quam sit natorum utrique parenti

Cara salus, tamen hi sua non in amore requirunt

Commoda. Nam teneris genitor quid speret ab annis ?

Quidve potens rerum Deus a mortalibus aegris ?

Iccirco leges uxorem interque maritum

Dona vetant, ne sit venalis gratia lecti

Deteriorque bonis meliorem pellat avitis.

Ac primos homines tales in amore fuisse

Credibile est, intacta priusquam virgo relictis

Iustitia excessit terris caelumque petivit.

Hoc primum veri specimen monstravit amoris

Et natura dedit ; morem corrupit honestum

Utilitas vilique hominum mens dedita lucro.

Nunc se quisque viro, putat a quo posse iuvari,

Tradit, egestatem quo sublevet atque labores ;

Nobilibus tenues, locupletibus aeris egeni,

Ut graciles alia suspendit ab arbore ramos

Non potis ipsa solo sursum se attollere vitis.

Quid miseri faciant ? Sunt unius omnia regis

In manibus, dare solus opes, dare solus honores

Ille potest. Ut totus ab uno flumine pagus

Haurit aquas, sic omnis ab uno Gallia rege

Et petit imperia et fasces et quicquid honorum est.

Quis tantum per se regem privatus adire

Audeat insuetumque aliis non ante ministris

Et ducibus praetentet iter ? Non vivida virtus,

Quamlibet ipsa viam possit cursumque tenere,

Ni praecursores habeat sibi regis amicos.

Accipe nunc autem pravum locupletis iniqui                                                [p. 328]

Ingeniumque animumque trucem moresque superbos.

Inflatus longo comitum grege, provocat iram,

Provocat invidiamque hominum superumque deorum,

Contemnit miseros et tanquam vilia ducit

Mancipia, haud memor unde quibusque ascendit in altum

Artibus et studiis, quam sit locus arduus omnis

Lubricus et quantas homini det saepe ruinas.

Nec nunquam his interpretibus scelerumque ministris

Ad praedas et lucra domum cogenda superbam

Utitur, et praefecturis et honoribus ornat,

Quo magis ipse magisque suo regat omnia victor

Arbitrio, fiat quo nulla potentia maior.

Si quis erit potior, cui sit pulcherrima virtus :

« Hoc mihi nil opus est, alium sibi quaerat amicum,

Non mihi non tales operas, non talia, clamat,

Posco ministeria ». Exclusus dimittitur ille,

Eiectaque mali tollunt virtute cachinnum.

“ Felices vero nimium nimiumque beati,

“ Qui potuere bonis animos compescere rebus

“ Et servare modum. Sed fortunatus et ille

Quem sic respexere dii, cui talis amicus

Contigit, ut tenuis mala ne contemnat amici

Et bonus in medium sua conferat, ut quasi patris

Unius heredes communiter illa fruantur ;

Qui tanquam positis versatur honoribus, aequo

Iure domi tecum patitur sua dicta refelli,

Communis tecum ludos et seria miscet,

Te vocat in partem studiorum, suscipit ultro

Sollicitus curamque tui rerumque tuarum,

Teque suae raro mensae dignatur honore

Et matutinum vespertinumque remittit

Officium, nisi res aliudve poposcerit usus ;

Nil adeo vetitum, nil turpe minusve decorum

Imperat, orando facilis facilisque iubendo ;                                                         [p. 329]

Et quem vel sua res vel publica distinet, illum

Quam volet usque diu fert non invitus abesse,

Suspicione vacans animus, nec crimina fingit

Ipse nec oblatis aperit sermonibus aures.

Talem Diogenes si sit expertus amicum,

Non temere et passim tenues ab amore potentum

Avocet et regum sapientes arceat aula.

Est in amicitiis solers adhibenda legendis

Cautio, sive humilem seu magnum quaeris amicum ;

Nam partem peccatur in hanc, peccatur in illam.

Saepius in magnis opibus celsaque vacillat

Fortuna malefidus amor, dum splendida plebem

Nobilitas, inopem dum spernit dives amicum.

Cum bove non asinus, cum dispare non coit impar,

Se nisi summittat maior prensumque minorem

Sublevet. At quotus is qui non assurgere malit ?

Sunt et signa tamen quibus hunc dignoscere possis,

Quae servata referre gradum aut inferre monebunt

Non obscura ; tegi quia nescit tempore longo

Insanae vitium mentis, simulataque virtus

Eiicit immensam mox exonerata laborum

Congeriem, positoque ruit furiosa pudore

lmprobitas animi ; namque acrior arte repressae

Impetus esse solet, sicut torrentis aquae vis

Maior erit, lapides si cursum et saxa morentur,

Aut effrenis equi, foribus qui fugit apertis

Excussumque equitem multa prosternat arena.

Fons et origo boni tamen est sapientia, quam qui

Nactus erit, semper sedato pectore vivet

Nec sibi nec turbas aliis dabit ; omnia magnis

Diis accepta feret, sua nec maiora videri

Nec meliora volet ; factis dictisque favebit

Alterius nec laudem alieno crimine quaeret.

Verum illud nihil insipiente ferocius esse,                                                  [p. 330]

Nil gravius domino ; quod si vecordibus ausis

Attulerit socias coniuncta potentia vires,

Exitiale malum miseris impendet amicis.

Insano tanquam iubeas si tradere ferrum,

Hos modo, nunc illos feriat discrimine nullo,

Ceu quondam furiis atque oestro percitus Aiax,

Esse putans hominum, pecudum qui colla secabat.

Cum semel humanos hominum natura piosque

Exuit affectus, et tantum agreste ferumque

Restitit ingenium, fit tigride saevior omni

Bellua, solam hominis retinens conversa figuram.

Adde merum venis, oleumque infunde camino ;

Non graviora suis incendia faucibus Aetna

Proiicit, ignivomi non et iuga celsa Vesuvi.

Difficile ingenuo alieni ferre furoris

Indomitam rabiem atque atrae convitia linguae.

Non ego spem tanti redimo ; mihi pluris in urbe est

Una dies transacta licentius inter amicos,

Rure vel in spatiis camporum, aut ilicis umbra,

Quam volucres fumi gerraeque loquentis inanes,

Et dubia promissa fide ventosaque verba.

Atqui nonnullos istorum ferre videmus

Ingenium moresque. Ferunt, quicunque pusilli

Sunt animi, quibus est libertas infima rerum.

Ut Davus haud dubitet plagas et verbera dorso

Ferre libens, ut mellitam voret ante placentam

Eque resignata pleno bibat ore lagena.

Stat magno spes illa nimis, quae dextera raro,

Saepe sinistra cadit ; frustrati deinde queruntur

Incusantque deos, et se mala plurima passos,

Rebus adhuc dubiis incautos ante futuri.

Clauditur hac plerunque tragoedia fine, sed horum

Nemo vicem doleat, qui se venientibus ultro

Involvere malis, praeclara et vana sequuti.                                                         [p. 331]

Ille sua talique indignus sorte, furentem

Qui metuens oppressus in ipsis retibus haesit

Nec potuit celeri quanvis evadere cursu.

Vir bello fugiens ipsos incurrit in hostes

Saepius, et vitare malum nequit arte magistra,

Quin nudus Siculis iaceat Palinurus in undis.

Haec me tempestas provectum longius alto

Si quando fractis excepit turbida velis,

Nec contra obniti remis datur ulla potestas,

Huc tanquam in portum fugio, nullique recurro

Cognitus ad silvam, quae caedua desiit esse,

Postquam sacra novem Musis Phoeboque dicata est,

Concessuque novi domini est adolescere coepta.

Hic aliquid scribove legove aut cogito semper ;

Hic vivo qualem primi vixisse feruntur

In terris homines mundi sub origine vitam,

Contentus parvo quod mi prius ipse paravi,

Cum bene morigeris natis et coniuge casta,

Vera fruens intincta nec ullo gaudia felle.

Nubibus interea pulsis et sole reducto,

Tu mare turbatum tranquilla fronte serenas.

Ast ego, sicut avis quae longis imbribus intus

Clausa sedet, liquidas exspectans luminis auras

Tandem sole novo se proripit, haud secus ipse

Nec desiderium vestri nec ferre quietem

Ultra posse ratus, meditor iam solvere portus ;

Rursus et incipio regredi gestire, pericli

Immemor, incertoque iterum me credere ponto.

 

 

VI, 9
Ad Arnoldum Ferrerium

 

Tam varia atque incerta vagatur epistola quam res.                                        [A, p. 332]

Hic sunt, Ferreri, variae ; modo nubere fratri

Regis, dotalesque suos regina Britannos

Et regni titulum nomenque afferre marito

Dicitur, ac iam stare paratas littore naves

Fama fuit proceresque Anglorum occurrere lectos.

Postridie tabulae solvuntur et irrita pacta.

Neutrius haec culpa, inter seque feruntur amare,

Sed sponsi comites patria discedere nolunt

Exiliumque vocant ; alii sua robora, vires

Imminuique suas metuunt, si forte resumptis

Inter nos iterum stulti concurrimus armis,

Experti duce sit quantum virtutis in illo.

Foemineis etiam iuvenilem, ut saepe videmus,

Blanditiis animum mutari posse verentur.

At rex, Parrisiis iam post sua terga relictis,

lbat in Armoricos venatum, nempe ubi saltus

Magnarum plenos narrabant esse ferarum.

Hanc alii regem falso praetexere causam,

Borbonios iuvenes amplecti velle marisque

Praefectum, quo nil mage formidabile nostris

Divitibus. Nam Castilio si tangere dextram

Regis et instillare duo aut tria in illius aurem

Verba datur, quas ille sibi regnoque parari

Audiet insidias, quae circunstare pericla,

Ni tandem somno velut experrectus ab alto

Asseret imperium patriaeque sibique, volentes

Et populos reget ipse manu clavumque tenebit,

Quem puerilis adhuc aetasque infirma vetabat.

Hic proceres nostros vexat timor intus et angit.                                                [p. 333]

Ergo omnes studio incumbunt vehementius omni,

Inceptum ne pergat iter rex ; multa relinqui

Commoda namque docent, redeuntibus affore multa.

Vincitur a multis nimirum incallidus unus

Duplicibus. Redeunt usque a Galeone Mocellum,

Et nunc fontis habent regem deserta Bleaudi.

De nobis quoque rumor erat, neque vanus ; et ore

Principis exceptum pavidam turbaverat aulam

Nescio quid. Simili compressus et is metus arte.

Sic mihi libertas dono concessa deorum

Illibata manet ; rident tamen usque maligni,

Quis sua res privata, gemunt quis publica curae.

Publica nemo adeo, Ferreri, publica curat,

Et patriae regisque in nullo nomen honore est.

Si videas nostrae (pudet hoc adscribere) gentis

Nocturnos aditus, furtiva locisque remotis

Colloquia aeterno Franci cum nominis hoste,

Ferreri, ducas suspiria pectore ab imo,

Et quisquis vel regis amat patriaeve salutem.

Sed desiderium nolo tibi tollere nostri,

Proxima quod nobis tua monstrat epistola. Namque

Si vicina meo tibi villa parabitur agro,

Si te convictore frui socioque licebit,

Caetera abesse animo tulerim non invidus aequo,

Et levior fuerit tolerabiliorque senectus ;

Tum reliquum faciemus iter iucundius una

Ad caelos, ubi certa quies promissa beatis.

 

 

 

 

VI, 10

 

Ad Adrianum Turnebum

 

Me tam praeclari noli, Turnebe, putare                                                                [A, p. 333]

Muneris oblitum, quod semper et omnibus horis

Contrecto manibus morbi solamen acuti,                                                             [p. 334]

Atque libens utor tali tantoque magistro,

Unde legens disco veterum secreta librorum,

Aut revoco in mentem longos desueta per annos.

Quod si scripta iuvant tua me tot pondere rerum

Oppressum, tanta curarum mole, senemque,

Maxima, crede mihi, iuvenes curisque solutos,

Maxima venturos capiet quandoque voluptas.

Felix ille tua potuit qui voce Latinis

Institui Graecisque, haud ille requiret Athaenas,

Haud Latium Romamque ! Beata Lutetia tanti

Moribus ingenioque viri ! Sed, amice, futuris

Consule temporibus, scribendi multa laborem

Suscipe, nec dubita chartis mandare, sequentum

Quae veniens aetas sit miratura nepotum.

Aude magnum aliquid, quaeso (nam posse putamus),

Et veterem longo possessam tempore palmam

Extorque Graecis Italisque, ut propria sicut

Armorum, sic sit studiorum gloria nobis !

 

 

 

VI, 11
Ad Vidum Fabrum

 

Tu me posse putas, quantum potuere priores,                                                  [A, p. 334]

Quantum ego, dum fortuna fuit. Sed gratia regum

Instar apis volitat quae circum florida rura,

Nunc huic, nunc alii blandos adspirat amores,

Floribus et notis post paulo inimica recedit.

O, spes qui posuere suas in regibus olim,

O stulti nimium, quorum fuit omne placendi

Auribus atque oculis studium ! Fugit illa voluptas,

Et delatorum satias subit ; ipse recurrens

Saepe sonus citharae lassatas afficit aures.

Quinetiam interdum sese rex colligit alto

Experrectus uti somno qui perfricat ora,                                                              [p. 335]

Et veris fictos secernere discit amicos ;

Odit quos etiam dilexerat ante, dolosae

Compertos fraudis, nec ludificarier ultra

Se patitur. Melius qui pulchra et plena salutis,

Libertate sua moderate et comiter usi

Consilia in medium proponere regibus audent.

Non illi meritis veniunt ad praemia semper

Digna suis, raro quoniam vel fortia reges

Consilia accipiunt, vel libera mentibus aequis,

Et molli blandoque magis sermone trahuntur.

Sic optabilior nebulonis vel parasiti

Sors erit, atque loco decedere coget honestum

lnsontemque virum ; qui non invitus abibit,

Invitus non ille domum parvosque penateis

Et patriam repetet ; sed dulcibus exiget aevum

Cum natis, cara cum coniuge, liber et omni

Ambitione vacans, urbis contemptor et aulae.

Causa fugae iustum solatur honesta dolorem,

Et mens ipsa sibi nullius conscia culpae.

Ipse ego, sive iubent discedere, sive manere,

Seu me consiliis adhibent, seu longius arcent,

Utrumvis obeam placidoque animoque libenti,

Pensans damna bonis. Minor est si gratia regum,

At minus invidiae est, odii minus atque laboris.

Nec tibi, nec prodesse tuis potes. Hoc quia feci

Dum potui, nulla est hodie mea culpa, sed eius

Immerito fasceis mihi qui detraxit inaneis.

At nos ambitio tenet arcta compede vinctos,

Ut servum hoc vitaeque vagum genus anteferamus

Natali patrioque solo placidaeque quieti.

Novi qui cumularat opes sub regibus amplas

Maiores Crasso, villas exstruxerat usque

Ad caelum nitidas. Tamen illi mors erat unum aut

Alterum abesse diem conspectu regis et aula,                                                   [p. 336]

Tanquam si solis radiis et luce careret.

Interea vereor paucis dum mensibus absum,

Occupet ut sedes alius, clausisque revertens

Excludar foribus, mihi sit migrare necesse.

Tantalus isne tibi vel Phineus esse videtur,

Quem Dirae mensa prohibent epulisque paratis ?

Quid gravis ille senex discedere iussus ab aula,

Et signum flavamque alii concedere ceram :

Num sese afflixit tanto depulsus honore ?

Demisitve animum ? Non ille, sed ut catus olim

Mercator, patriam post tempora longa reversus,

Quanvis iacturam partis fecisset in alto,

Relliquiis fruitur pelagi securus iniqui.

Sic noster simul atque domum se contulit, arteis

Ingenuas repetit missas iam tempore longo,

Et studiis animum reficit, semperque legendo

Scribendove aliquid Musis et Apolline dignum ;

Aut virides lauros, aut coniferas cyparissos

Inserit, aut lento pinus sudore fluentes,

Felix depositum si non cupisset honorem

Sumere, et in medios iterum se tradere fluctus.

Exilium nulli domus est sua, praeter inertem

Si quis agat vitam somno vinoque sepultam,

Aut qui nullius studii capiatur amore,

Vespere solem optans orientem, mane cadentem.

At serere, et legere, et laetas intra horrea messes

Condere, vina cadis haurire domestica plenis,

Ordine maturos positis decerpere fructus

Arboribus, pingues subducere matribus agnos,

Lactanteis torrere sues, et corte petitas

Gallinas media festis apponere mensis,

Aeria geminos deducere turre columbos,

Et laqueis captare feras, et fallere visco

Incautas volucreis, pullos educere nidis,                                                              [p. 337]

Piscari, librumve manu servare tenentem

Retia, et ad captam cursu contendere praedam.

Mille voluptates aliae, quas rustica vita

Dulcis habet, longe urbanas superare videntur

Atque Palatinas omnes. Huc Palladis artes

Et longo doctrina parata accesserit usu,

Qua possis hiemem longas et fallere noctes,

Et pietas et vera Dei cultura potentis,

Cui bona tot gratis animis accepta feramus.

Haec ita sunt. At posse negas hoc tempore vultum

Ferre superciliumque hominum, qui te ante beatum

Florentemque diu rebus coluere secundis.

Nunc subito spernunt mutata sorte iacentem.

Quanquam vir fortis nunquam iacet, altius immo

Erigitur contra, pressusque resurgit, ut arbos,

Texuntur Graecis victoribus unde coronae,

Nam quem nullus honos, quem gloria nulla superbum

Altius evexit, nec fors contraria pellet,

Deiicietve gradu, sed utrisque videbitur idem

Temporibus, neque re sapiens mutabitur ulla.

Nec vero metues salsae convicia linguae,

Non magis irato quam si canis adlatret ore.

Eventus ergo meditemur et ante futuros ;

Et quaecunque mari tempestas atra vel alba

Incubuit, praesente animo fortique feramus,

Persuasi rapidis Aquilonibus omnia ferri.

Omnibus ista fuere et sunt communia regnis,

Ut firma et stabilis sit nulla potentia, pendet

Quae regum libito : mala sunt haec propria nostri

Temporis. Ipse bona rex praeditus indole, mater

Regni et regis amans, sed in illo spernitur aetas,

Sexus in hac, quando procerum ad se quisque supremam

Vim trahit imperii, caedemque malumque minantur.

Nos miseri, quibus infirmae ad certamina vires,                                                [p. 338]

Libertatem animi vocisque tenemus ; at ipsa

Virtus paucorum scelere est vitioque ligata.

At tu sume animos, et viribus auctus et armis,

Carole, ius repetens puero tibi nuper ademptum,

Perge istos pestem patriae delere tyrannos,

Perge suprastanteis gladios removere bonorum

Faucibus et iugulis, ut libertate recepta

Gaudeat, et domino tibi Gallia serviat uni.

 

 

 

VI, 12
Ad Iacobum Corbinellum

 

Corbinelle, libens te plus fruar omnibus uno,                                                     [A, p. 338]

Praesentisque animum sermone oblecter amici,

Si ratio, si res utriusque et tempora ferrent.

Verum in luce hominumque iuvat te vivere coetu,

Et colere antiquis habitatas civibus urbes,

Aut dare te comitem germano regis. Agelli

Cultor ego exigui, quem rex dedit, annua praeter

Commoda, quae largo tribuuntur maxima fisco.

Atque (ut longinquis in amoribus esse videmus)

Nostra locis disiuncta quidem sunt corpora, verum

Conveniens et pene voluntas una duorum est,

Nec sors dissimilis prorsus, nisi quod breve nobis

Restat curriculum, tibi vix media incipit aetas.

Tu servare modum nosti prope solus in aula,

Et praeferre bonas inhonestis quaestibus artes ;

Tu prius in patria meritos quam laetus honores

Acciperes, prima sensisti tela iuventa

Invidiae primoque obstantia limine claustra.

Nam praecox ut erat tuaque annos ante diemque

Virtus, sic etiam tua praecoqua fata fuere.

Multi, non obscura dares cum signa futurae

Virtutis, cupiere orientem extinguere lucem ;                                                    [p. 339]

Nec tamen abruptus virtutis cursus eunti

Quanvis se fortuna tibi contraria ferret.

Me tardum et lentum mea sors et crescere sivit,

Et demum est aggressa senem solioque superbo

Deiecit, sanctum inque merentem dicere nolo,

At fidum legum custodem, at regis amantem,

Et patriae cupidum, at studiosum pacis et oti.

Hunc adeo casum nostri flevere propinqui,

Et luxere velut defunctum et luce carentem.

Nil miserabilius vivis contingere nobis

Unquam posse rati, longo quam tempore gestos

Nullo deinde suo merito deperdere honores,

Et laudi superesse suae, tristemque senectam

Exigere in tenebris longe soloque recessu,

Fortunae retinentem insignia nulla prioris.

Quam levia haec collata bonorum caedibus atque

Exsiliis ! Ego sum discedere iussus ab aula,

Non tamen in Pontum, non ad Garamantas et Indos,

Sed rus vicinum atque ipsis sub moenibus urbis

Pene situm, rus longe his usibus ante paratum.

Quo bene de patria meriti post maxima bella

Victrici confecta manu, post templa deorum

Consiliis servata suis, pro munere magno

Dimitti petiere, velut commune laborum

Perfugium et placidam fessis aetate quietem.

Quanto plura Deus, quanto maiora reliquit,

Quam fraus quae nobis et vis inimica tulere !

Quantulus hic labor est, quanta mercede repensus

In caelis, si vera Dei promissa fatemur !

Ac nostros debent animos nihil ista movere,

Si calcata Deo sequimur vestigia, duram

Primum difficilemque viam plenamque laborum,

Qua sola nostris animis penetrabile caelum.

Sed iam spe fretis vitae melioris, iniquum                                                           [p. 340]

Hoc iter et rectum, paulatim mollius esse

Incipit, et iucunda viae super ultima fiunt.

Fac tamen hoc etiam vel non mediocre, vel ingens

Esse malum, privari adspectu regis et aulae,

Exiliique domum aut alio concedere causa,

Non tamen aut mihi praecipuum est, aut accidit ante

Nulli alii ; immo etiam est optabile nobis.

Nam quae adeo virtus, sive hanc respublica, sive

Regnum habuit, longos unquam duravit in annos

Incolumis ? Quae vim potuit perferre malorum ?

Multa tibi possim proferre exempla petita

E veterum libris, nostra ipsa his nec caret aetas.

Vidimus (haud ignota loquor nostrisve remota

Temporibus) multos post longam operamque fidelem

Navatam patriae summa virtute, coactos

Cedere soricibus tandem tineisque palati,

Qui numerus faciles solet ingens rodere fiscos,

Quo minus in nobis subitum mirabere casum,

Praesidio nixis modico contra aspera rerum.

Nil fixum aut stabile in terris. Sua fata quibusdam

Sera venire solent, aliis praevertere tempus.

Interdum nostris oculis obducitur error,

Et mala quae nobis atrocia saepe videntur,

Non re sunt eadem, quin saepius et bene vertunt,

Et mutata solent nobis afferre salutem,

Ut vomica hostili ferro est adaperta quibusdam.

Experto mihi crede, ipsis obsistere durum est

Principiis, verum proclivia deinde sequentur

Omnia. Namque pares nobis cuicunque ferendo

Sufficit ipse Deus vires animosque labori.

Non tamen ille manus victus dabit, armaque ponet

Continuo humani generis vetus hostis, at omnes

Aggreditur tentatque vias artesque nocendi.

Exilium potis es perferreque damna bonorum,                                           [p. 341]

Fortis et adversum maiora pericula surgis,

Nec dubitas ipsam pro Christo exponere vitam.

Non ideo confide, tuis securus inersque

Viribus ! Immo etiam atque etiam circunspice, ne te

Decipiat serpens et imagine ludat honesti !

Saepe bonis nimiam studiis rebusque potenter

Navanteis operam, sed non ratione modoque,

Gloria amorque sui, vel perdidit inscius error,

Monstratum caelo per iter seu tendere nolunt,

Sive Deum quaerunt humanas nosse per artes.

Sexcenti prope sunt anni, quibus exule Paulo

Regnat Aristoteles ipsa intra tecta domumque

Christi, simiolaeque aliae peregrina gerentes

Pallia ; Graecorum schola, non ecclesia Christi

Illa fuit. Non sic, non sic, vetera illa priorum

Lumina doctorum, quibus est si forte necesse

Chrysippi, aut aliquod placitum laudare Platonis,

Aut veteris numeros et verba citare poetae,

Praefantur veniam, non quin prius illa tenerent

Pubere vix mento Graecis accepta magistris,

Aut quia prorsum alios vellent prohibere legendis

Graecorum scriptis, didicissent quae prius ipsi ;

Sed parce timideque suis tradenda putabant,

Quae Paulus multo praeceperat ante caveri,

Ne, sicut perhibent Sirenum cantibus, aures

Simpliciorum hominum scriptis caperentur amoenis.

Quam me tot frustra meliores poenitet annos

Verbis impendisse magis quam rebus, et instar

Picarum veteres imitari voce Latinos

Conatum, aut Graecae modulos et carmina linguae.

Res abiere ; ego balbus et infans turpiter haesi in

Grammaticis, pueri quae matris ab ubere quondam

Sugere, vel dictata rudi nutricis ab ore

Excipere a teneris primaque aetate solebant.                                                    [p. 342]

Tum Graece laus nulla fuit vel scire Latine ;

Non mage, quam nostrae cui sit facundia linguae

Nec plausus, nec honos hodie conceditur ulli ;

Et tantum studii tam parva ponitur in re !

Me torquent hodieque senem scholia addita libris,

Et Pollux et Festus et innumerabilis ista

Natio scriptorum claris inimica bonisque

Ingeniis. Tam dirus amor studiumque loquendi est !

Quidam sanati narrans divinitus aegri

Historiam, nota illa refugit : « Tolle grabatum »,

Verba, velut scopulum, atque alia his subdenda putavit

Dura minus ; cui tum doctusque piusque sacerdos,

An vero Graece Christo scis Hebraiceque

Tu melius ? Non aut potuit legere optima quaeque

Verba Deus, fandoque omnes superare disertos ?

Quod si porticibus nomen quae secta recepit,

Quae sapere imprimis plusque omnibus una videtur,

Res adamat, non cassa et inane sonantia verba,

Quid nos par facere est sobolemque genusque deorum,

Qui res humanas omneis discrimine nullo

Despicimus, vitamque aliam meditamur Olympo ?

Ergo ne schola nos sapientum fallat inanis,

Neu benedicendi studium : sapientia mundi

Vana tumet, vera et solida est sapientia caelo.

Illam adeo quicunque suis adquirere tandem

Viribus, ingenii vel acumine, posse putarunt,

Ut pueri cecidere, obscuris inque tenebris

Erravere diu, velut orbi et luce carentes.

Namque Dei summi virtutem, ut caetera, dono

Accipimus ; virtus alia omnis vix tenet umbram

Illius, haud verae virtutis nomine digna.

Quo mihi tot veterum libri, si nec Deus illis

Author virtutum, nec discitur ipsa legendis

Virtus, et via me recta quae ducat olympum ?                                                   [p. 343]

An non verior est vox et sententia Pauli,

Qui praeter Christum nihil est se scire professus,

Christum supplicio et servili morte peremptum,

Verum etiam crassis homines et pinguibus ire

Altius ingeniis, et vi perrumpere caelum ?

Discipulos Christus non urbe foroque petivit,

Non Academeiae spatiis superive Lycei

Delegit bis sex comites, qui mystica sacra

Gentibus efferrent, prius ignorata, profanis.

Piscatu tenuem quaerebant aequore victum,

Nulla sub urbanis docti praecepta magistris.

Hi tamen effusi per vicos, oppida, et urbes,

Omne genus paucis hominum cepere diebus,

Reges, et populos, et summa atque infima quaeque

Retibus inclusere suis. Ea retia captos

Eripuere malis praedaeque fuere saluti.

Ipse Deo genitus grates egisse parenti

Dicitur, et magnum vivens testatus amorem,

Pro quo res longa penitus caligine mersas

Magni arcana Dei, rudibus patefecerat atque

Indoctis hominum, despecta obscuraque vulgi

Ingenia anteferens sapientibus atque superbis.

Haec tibi Parrisia qui nunc versaris in urbe,

Carnutum vacuo scribebam solus in agro,

Nascens sponte dedit buxus cui plurima nomen.

Sed quicunque locus nos est habiturus habetque,

Corbinelle, iter hoc, seu longum, seu breve, cincti

More viatorum carpamus, et illa putemus

Denique vera Dei vitae promissa futurae !

Caetera praetereunt, siccis ut saepe videmus

Purpureos anni flores arescere pratis.

 

 

VI, 13

Ad Antonium Vaccam Italum

 

Vacca, tibi multis frons est inarata genaeque                                                    [A, p. 344]

Impressae rugis ; nobis hoc amplius albi

Crines et mento propendens barba senili,

Surdae aures lippique oculi, male olentiaque ora,

Et calvum sine honore caput, maciesque medullas

Ossibus et toto depascens corpore succum.

Praeteriere dies et tempora laeta iuventae,

Deterior tacitis obrepsit passibus aetas.

Tempus utrique, velut post longa pericula nautis,

Moliri in patriam reditum dispansaque vela

Contrahere, et stabili tandem consistere portu.

Vacca, fuit noster gravis et longissimus error,

Plurima quo nobis sese obvia monstra tulere,

Quam varia Ionio vix conspiciuntur in alto.

Quando igitur patria atque domo, longisque locorum

Divisi spatiis, pariter convenimus ambo

Buxum, qui pingui Carnutum vicus in agro,

Consulere in medium atque una decernere par est.

Namque levis nec res agitur nec ludicra, nempe

Interitusve salusve animorum, queis nihil aeque

Carum aut antiquum debet mortalibus esse.

Te compello igitur magno te, Vacca, sonore,

Tu mihi, Vacca, refer voces et dicta vicissim.

Ponamus studia haec fallacis inania mundi,

Ponamus nummi studium, ponamus honorum,

Quorum vel brevis usus erit vel nullus ; et instat,

Instat summa dies. Vitae reddenda prioris

Mox ratio, nos inveniat minus ille paratos

Quam vereor. Pueris potuit qui, Vacca, remitti,

Longaevis senibus fit inexcusabilis error,

Et contempta Dei clementia tempore longo                                                       [p. 345]

Iustas inque graves paulatim vertitur iras.

Ecquid erit praemi post tantos, Vacca, labores ?

Quid navasse operae dicemus ? Ubi illa parentum

Nostrorum promissa lacus in margine sacri ?

Nequidquam expulsus flatuque exterritus oris

Daemon, nequidquam mundo blandisque remissus

Nuntius illecebris, nequidquam caetera, falso

Optima quae ducunt homines et maxima, coram

Execrata Deo atque aeternum iussa valere.

Si nos immemores antiqui foederis illa

Missa prius sequimur reiectaque, non aliter quam

Quae redit ad vomitum canis expulsumque resumit

Ore cibum ; vel qui nomen sub rege professus

Militiae, subito versis contraria signis

Castra petit scutoque novos inscribit honores.

Nil mihi profuerit magnorum gratia regum,

Nil tibi pontificum, frustraque patentia late

Praedia, magnificas frustra iactabimus aedes,

Frustra defossa nummos tellure repostos,

Aut loculis frustra duplicatam foenore sortem.

Stultum est humanis hominem confidere rebus,

Et spectare sui similes nitique caducis

Praesidiis, alto quae sunt firmissima caelo.

Difficile est dominis pariter servire duobus,

Praesertim disconveniens disparque voluntas

Si fuerit, nec cultu utrique litabitur uno.

Nullum fert in amore parem Deus, et rapit ad se

Totum hominem totoque coli se pectore poscit.

Vacca, Deum, dum vita manet, dumque hos regit artus

Spiritus, et votis et pura mente colamus.

Nec satis est coluisse, nisi huc accesserit illa

Compedibus quae nos auratis gratia vincit,

Et facit ut nostris aeque cupiamus amicis

Ac nobis : caelo, caelo tamen ipsa petenda est                                                 [p. 346]

Gratia, quae concessa simul spiraverit intus

Cordibus in nostris et sacrum accenderit ignem.

Nos quoque pro captu nostro et pro parte virili

Huc studium conferre operamque impendere nostram

Convenit, ut quoquo trahit aut vocat ille, sequamur.

Non etenim resides animosque suaeque salutis

Immemores vult esse Deus : cumque omnia nobis

Suppeditet large, tamen et sua dona vicissim

Nostra exerceri cura duroque labore

Exigit, ut rorem pluviam solemque benigne

Sufficit agricolis, segetem tamen haud sine cultu

Surgere maturosque sinit producere fructus.

Consistit virtus in agendo tota, nec ullum

Clausa intus miseris praebet mortalibus usum.

Vana fides frustraque operum iactatur inanis,

Exercenda manus nocturnis atque diurnis.

Ex factis nam quisque suis vel praemia laetus,

Vel meritas animo referetque in corpore poenas.

Nudi omnes et pectoribus sistemur apertis

Iudicio, nec clausum illi aut tacitum fore quidquam

Speremus, caecisque tegi nos posse latebris.

Sero Phryges sapient ; locus illo tempore nobis

Nullus erit veniae, nullius gratia culpae.

Quam nullam in partem et curam venisse volemus,

Vacca, rei communis, et in tenui potius re

Versati, nido non excessisse paterno.

Vix animae insontes et candida pectora coram

Stare Deo poterunt, et vultum ferre severi

Iudicis : heu me quid fiet, me quem premit intus

Vis numerusque ingens et conscia turba malorum.

Vacca, via ad caelos angusta est difficilisque

Ascensu, nos multa gravant celeremque volatum

Impediunt, multis et humi depressa iacet mens,

Ut nequeant caput erigere, aut os tollere caelo :                                              [p. 347]

Quae nisi vera forent, nequidquam iam Deus olim

Ditibus ingressum ad superos aditumque negarit,

Et munire viam caelo praeceperit, omni

Mole gravique prius proiecto pondere rerum.

At pulchrum praestare aliis mortalibus unum,

Atque inter splendere suos, augere domi rem,

Egregium natis in morte relinquere nomen.

Pulchrum, Vacca, locus si non hic lubricus esset,

Si non obvia se tam multa pericula ferrent.

Difficile at servare modum ; trahit improba mentes

Ambitio, vel amor nummi, comitesque sequuntur

Vis, dolus, insidiaeque latentes, furta, rapinae.

Qua nos perpetuo speremus ut abfore culpa,

Felicesque domi, vel degere posse beatos,

Vivamus regi et patriae, vivamus amicis.

Necdum expressa tamen praescriptae linea vitae

Monstratum per iter domibusque bonisque relictis,

Sublata inque humeros cruce. Quae si dura videtur

Vivendi ratio, at tutissima in omnibus una est,

Et levis illa tamen fiet facilisque ferendo,

Nos Deus omnipotens simul ac respexerit alto.

Vacca, mihi liceat caelo deducere carmen,

Quaeque sit in terris merces memorare laborum.

Quae pulchris hominum referatur gratia factis !

Non vetera aut aliena petam, longeque remota

Quanvis historiis pleni sint talibus omnes

Scriptorum libri, nec copia defuit unquam.

Nos duo, nos erimus documento, clarus uterque

Luce magis parta et propria quam luce parentum :

Viximus utiliter patriae nostrisque sine ullo

Probro, ignominia turpisve cupidine lucri.

Huc quoque praeclaras gnave coniunximus artes.

Romano tua saepe foro facundia plausum                                                          [p. 348]

Rettulit astantis magno clamore coronae.

Ius quoque te populis aiunt dixisse Latinis,

Multaque magnorum gessisse negotia Romae

Pontificum, gessisse aliis regionibus extra

Urbem atque Italiam, magna cum laude peracti

Muneris, integra tam re quam nomine fama.

Nec nos obscuri vel inertes viximus omni

Emenso spatio vitae civilis honorum,

Ut posset fortuna mihi suspecta videri.

Tantum ornamenti et decoris cumularat in uno

Haec nobis via prima aevi, producta per omnes

Deinceps illa gradus, plus quam speravimus ipsi.

Neuter at invidiae potuit vitare venenum,

Quod plerunque bonis communi re bene gesta

Accidit iniustis a civibus et male gratis.

Te socii rodunt absentem dente canino,

Defraudantque tuos iusta mercede labores ;

Me circunstantes regem tigresque lupique,

Regia gaza cavis rapiunt qui condita fiscis,

Otia quique timent, nec tuto vivere pace

Posse putant, omnes quibus est vel denique cordi

Et curae sua res, qui regem et publica temnunt

Tanquam nocturnos visus et nomen inane.

Externo neque rege suum discernere regem

Norunt, limitibusque revulsis omnia miscent ;

Nec referre putant affixane lilia portis

Et muris videant, an Iberae insignia gentis.

Isti, inquam, suasorem omnes me pacis et oti,

Custodem legum vigilem, nec furta ferentem

Eiecere loco ; nunc omnia turpiter audent

Sublato custode putantque impune licere

Omnia, tanquam olim capta solet hostibus urbe.

Legitimi vix ulla manent vestigia regni.                                                                 [p. 349]

Quo nil credendum fallacibus esse monemur

Promissis hominum, sed terris sponte relictis

Sub pedibus, sursum ad superos intendere corda,

Sursum animos aliamque in caelis quaerere vitam.

Haec scripsi tibi, Vacca, iocosis seria miscens

Carminibus ; tu res animo, non verba repones.

livre VII

MICHAELIS HOSPITALII EPISTOLARUM LIBER VII

 

VII, 1

 

De se ipso sermo

 

Si quis felicem, si quis me forte beatum,                                                              [A, p. 350]

Quum mihi vana diu risit fortuna, putavit,

Et regis lateri dum proximus ante sedebam,

Nunc miserum, postquam haec speciosa aut sponte reliqui,

Aut mihi more malo, per vimque erepta tenere

Non potui, mendax longe illum et nescius error

Fallit inexpertum fortunae utriusque, meique

Ignarum. Qui si me vel mea tempora nosset,

Quos tulerim motus, mihi quas respublica turbas

Concierit, quibus arma viris contraria gessi,

Miretur potius me tanta in faece tot annos

Versatum iacuisse, nec iis emergere tantis

Conatum prius esse malis, nisi forte iacentem

Stare putat stantemque iacere, et dissidet a me

Insolito captus splendore. Themistius olim

Doctrinae clarus studiis notusque Valenti

Dicitur oblatum libris cepisse relictis

Imperium, praetorque loco sublimis ab alto

Ius dixisse suis popularibus. Haec fuit illi                                                               [p. 351]

Iucunda et facilis primis praetura diebus.

Post paulo invisae premerent cum iurgia plebis

Assiduusque labor, desideriumque subiret

Imprimis studiorum et libertatis et oti,

Illum aiunt media in turba summoque sedentem

Exclamasse foro : « Tu sursum ascende, Themisti,

Ex hoc inferiore loco, repete ardua tecta

Excelsumque larem, summissum quem ante putasti ».

Hic prorsus nulla expertus certamina, nullis

Invidiae telis, quae plurima regnat in aula,

Percussus, tamen ante ipsum quam pene tribunal

Conspiceret, presso fugit velut angue viator.

Illa diu iuvenes aurata compede vinctos

Nos ratio tenuit ; tandem caligine sero

Coepimus excussa sapere, ac meliora viarum

Velle sequi, et diris animum subducere curis.

Nunc iter insuetum contendimus, et nova vitae

Principia ordimur, tamen apta senilibus annis.

Ante mihi duris dominis servire videbar,

Vix equidem satis ingenuis, Pallantibus atque

Narcissis ; faciles rex et regina fuere ;

Impero nunc dominorque meis, et denique regno.

Ante vagum semper vel caupo vel hospes habebat

Asper, difficilisque exactor et improbus ; aedes

Nunc habito proprias, nunc rura perambulo nostra

Quandocunque libet, nullius iussa capessens.

Sepositum tempus nullum fuit ante colendi

Numinis, et nullum studiorum, atque omnia raptim

Libabam et leviter, quantum vis regia demi

Communisque suo de tempore cura sinebat.

At nunc pro nostro libito momenta dierum

Singula partimur. Mane haec orienteque sole,

Illa cadente, alia atque aliis volventibus horis

Perque vices nobis certas opus omne recurrit.                                                   [p. 352]

Nemo adeo mihi mane molestus, vespere nemo est.

Scilicet illa nitens urbana vel aulica vita

Plus splendoris habet, plus haec privata quietis,

Terrorumque minus, minus ipso in fine pericli.

Nam quae post homines natos respublica civem

Unum ingrata suum aut plures non expulit urbe

Praecipuae virtutis, eos cum ferre nequiret ?

Cui tandem regum veri et constantis amici

Non os erectum et rigidum, non libera virtus

Displicuit ? Quam si pudor et reverentia paucos

Incolumem praestare dies potuere, malorum

Vicit ad extremum corrupta licentia morum,

Et nunquam duris monitoribus aequa potestas

Regia, servitio gaudens comitumque superba

Obsequiis. Vetus est oviumque ac nota luporum

Fabula, cum certam vellent componere pacem.

Hoc primum petiisse lupos in foedere scribi,

Ne posthac rabidos pecori ius esset ovillo

Associare canes, et ovilia ducere circum.

Latronum sic blanda suo cum rege pacisci

Turba solet, quo nempe licentius et sine rixa

Invidiaque ulla, solum, nudum atque relictum

Expolient dominum, custodibus ante remotis.

Quorum alii aeternum exilium patienter et aequo

Ad mortem usque animo supremaque fata tulere ;

Atque sua in patriam vetuerunt ossa referri,

Innocuos cineres. Est qui damnatus iniquis

Iudiciis, Romae cum posset vivere, Smyrnae

Maluit, obscura clarissimus hospes in urbe.

In patriam adque suos alii rediere penates

Decretis populi, et regum meliora sequentum

Consilia. His satius multo plerisque fuisset

Perpetua patriae fortassis luce carere,

Queis mens fracta priore malo metuensque futuri                                          [p. 353]

Concidit, et solitum decessit pectore robur.

Prima quidem fortes inierunt praelia multi,

Nec vero expavere minas bellique furorem ;

Iidem illi graviore accepta in corpore plaga

Cum male pugnassent, post nunquam ad castra reduci,

Armatique hostis vultum potuere tueri.

Partem adeo nullam est virtus habitura prioris,

Quanvis egregii, nisi par constantia, facti

Subsequitur ; nec enim casu mutabilis ullo

Vis animi est imbuta semel virtutis amore.

Trinacrio posset cum liber abire poeta

Carcere, si versus regis laudaret ineptos,

Maluit ille tamen dura intra septa reponi,

Quam mutare animum et saevo parere tyranno.

Ille quidem in nugis constans, gravis atque severus ;

Quo magis immotas adhibere ad seria mentes

Convenit et nullis concedere casibus, ut ne

Dedecorent culpae benefacta priora sequentes.

Nolo tamen studio patriaeque avertere cura

Teque domi clausum aut Epicuri in mollibus hortis

Deliciis rerum circum omni ex parte fluentem

Carpere privatae securum commoda vitae.

Nil ubi pervideas oculis, nihil auribus usquam

Accipias, tua quod pervertere gaudia possit.

Nullum non vitium producit inertia, sive

Ingenio es celeri seu tardo ; plurima passim

Nascitur incultos non utilis herba per agros.

Maiorum si forte capax et idonea rerum

Assurgit tibi mens, nec erit iam iamque tuo par

Res animo privata, capesse puer vel adultus

Publica, morigerans naturae. Prima secundum

Namque deos patriae pietas est debita nostrae ;

Cui te cum dederis, perdura et perfer ad usque

Extremum vitae spatium limenque sepulcri,                                                       [p. 354]

Quam volet illa diu. Sin te reiecerit ultro,

Sive tui pertaesa novos accerset amores,

Laetus abi, atque revise tuos cum coniuge natos,

Incolumi famaque et nomine, plenus honorum,

Et tibi (quod summum est) vitae bene conscius actae.

Bellum est namque domi requiescere re bene gesta

Communi ; bellum magnis et honoribus olim

Perfunctum spectare senem nunc rustica in agris

Munera tractantem, nunc et pomaria certis

Ponentem ordinibus, nunc multum et multa legentem

Scribentemque legenda nepotibus usque futuris.

Id vero imprimis suprema optabile fini :

Exacto vitae spatio deponere corpus

Atque animam dulces natorum et coniugis inter

Amplexus, condique paterno deinde sepulcro.

Forsitan at dubites positis ut nudus inopsque

Fascibus incedas, summis despectus et imis,

Et tua sit variis obnoxia vita periclis.

Saepe magistratus augusta potentia cultu

Indigne ficto colitur ; simul illa recessit,

Dilabi cunctos videas. Sed gloria verae

Virtutis solida est, positoque manebit honore ;

Nec solus, sapiens aut incomitatus abibit,

Et cum solus erit, secum tamen ipse loquetur,

Nec valde socios alienaque verba requiret.

Cur vero metuat, qui nullum intenderit ulli

Ante metum, nullos hominumve offenderit unquam ?

Praeterea clarum factis et nomine notum

Relligio est pulsare virum, licet exulet urbe

Et dulci patria. Damnati os ferre superbum

Non potuit Mariique micantia lumina Cimber.

Sylla tot occisis in bello civibus ibat

Securus medioque foro mediamque per urbem.

Possum multa referre bonorum, etiamque malorum                                     [p. 355]

Nomina, quos alio maiestas sola sine ullo est

Praesidio tutata senes. At sanguine si quis

Abstinet ipse manus, et nulli unquam fuit author

Causaque lugubris sumendae in funere vestis,

Ille potest vacuo et deserto solus in agro

Ire viam, placidos vel in umbra carpere somnos

Abducti nemoris. Multos ego strenuus annos

Multa tuli belloque et pace, nec ullius unquam

Arma, simultates inimicitiasque refugi,

Dum genti prodesse meae regique putarem.

Iudicia et veteres regni defendere leges

Ausus sum pro iure meo ; quos ipse tuebar,

Ii sese opposuere mihi. Decesserat omnis

Laudis amor timidis, nec libertatis honestae

Servitio assuetis erat ulla in pectore cura.

Sic inter rixasque togae, luctatus et inter

Arma virosque, propinquus saepe periclo,

Composita tandem securus pace quievi.

Post aliquot menses, cum pristina deinde potestas

Et vis imperii mihi reddita, ut ante, fuisset,

Quando ulli est a me nocitum, cuinamve relata est

Gratia, iure meos hostes cum posse viderer

Ulcisci ? Neque mens melior tamen, aut fuit illis

Aequior, et nunquam post cessavere vel atris

Insidiis mecum aut bello contendere aperto,

Donec praecipitem specula et statione moverent,

Cui me rex multis praefecerat ante diebus.

Cessi, et praesidia intra me privata recepi.

Nunc me villa tenet nullo circundata muro,

Non fossis, non aggeribus, non tuta virorum

Praesidiis. Stat nostra Deo spes omnis in uno.

Rex etiam nos ipse iubet durare, bonoque

Esse animo, verique haud parva ostendit amoris

Signa mihi, praebetque cibum victumque benigne                                          [p. 356]

Absenti, et quaecunque ferebam commoda praesens.

Sic me dimissum non poenitet huius ab aula

Exilii. Quis enim locus est iucundior ulli,

Quam sua cuique domus ? Verum dolet illud et angit,

Absentem non posse meis hoc tempore fungi

Officiis, regique operam praebere fidelem,

Non posse ardentis patriae restinguere flammas.

Ergo nemo meam sortem miserabitur ullo

Privato proprioque malo, nostramque dolebit

Nemo vicem, tanquam solio prolapsus ab alto

Deciderim. Miserum aerumnis communibus esse

Me fateor ; nec posse suis confidere rebus

Quenquam hominum patriae cupidum vel regis amantem,

Eversa patria. Sed quando occurrere tantis

Ipse malis nequeo, tentavique omnia frustra

Auxilia ; ut quondam medicus reiectus ab aegro,

Non clausis foribus, non circumstantibus illum,

Vim faciet, sed multa deos testatus abibit ;

Utque gubernator caelique marisque peritus,

Stultus et imprudens manibus cui navita clavum

Eripuit, caecisque vadis illidere pergit ;

Postquam multa nihil profecerit ante monendo,

Cedet, utranque tamen fortunam ferre paratus ;

Sic ego consiliis deiectus sede malignis,

Quam tenui rexique diu cum laude bonorum

Latronumque odio, non diris atque nefandis

Prosequar ominibus patriam, potiusque precabor

Omnia fausta novis rectoribus atque magistris.

Hic tamen interea eventus casusque futuros

Opperiar, laetus mala tanta quod aeger et absens

Non videam. At nostras siquis deus obseret aures,

Hoc quoque me vitio miserum minus esse putarim.

 

 

 

VII, 2

Ad Barth. Faium senatorem

 

Sperabam, dilecte mihi, Septembribus horis                                                      [A, p. 357]

Hic aliquot te posse dies traducere mecum,

Officiis operisque solutum ; at tristia bella

Invidere tibi requiem, mihi gaudia, laeto

Iam praecepta animo. Necdum tamen excidit omnis

Spes, seu vitiferi colles et prata Givisi,

Seu riguum veniam passim manantibus undis

Vallegradum : brevis est utroque excursus ab urbe.

Me gravidae nimium tardantia tempora natae

His tenuere locis, cum iam discedere vellem.

Caetera si videas, nihil una vite morere

Excepta. Quid enim post tonsa novalia late

Belsia, nudus ager, sine silva, fontibus, herbis,

Ferre potest oculis gratum et spectabile nostris ?

Invitus fateor tot nostri incommoda fundi.

Quid faciam ? Spartam legi, mihi Sparta colenda est.

Haud multo melior Curiorum et Fabriciorum

Villa fuit, nec non eius Carthagine capta

Degere Linterni qui maluit ; hanc tamen omnis

Posteritas mirata sequentum est deinde nepotum,

Erubuitque suas illi componere villas.

Ut quondam in magno frugique et sobria coetu

Suspicitur matrona probo venerabilis ore,

Obiurgans tacite luxum moresque solutos ;

Atque aliae tantam non ferre valentia lucem

Ora sua obvertunt, nimio confusa pudore.

Quanto parcius est, quanto prudentius olim,

Moesa tibi constructa solo meliore, situque,

Aedibus et villa modicis, et non procul urbe

Atque foro ; media ipsa duos interiacet amneis,

Qua se Lingonicis delapsus leniter oris                                                                  [p. 358]

Matrona committit potiori fluminis alveo !

Huc lassus studiorum operumque excurris ab urbe

Quandocunque libet, mox inde recurris ad urbem ;

Sic nunquam satias animum subit. At mihi lasso

Ruris ad urbem aditus non est patriosque penates ;

Quin me semper habent et habebunt sordida rura.

Hanc mihi fata fugam suprema aetate dedere

Exiliique locum ; tamen at cum coniuge cara,

Cum genero, et nata, parvisque nepotibus. O tu

Accedas si forte, mihi nil deesse putarim

Ad cumulum : veteris tam gloria pollet amici.

 

 

VII, 3

Ad eundem, classis inquisitionum praesidem factum

 

Non quo more solent alii gaudere beatos,                                                          [A, p. 358]

A quibus expectant quam plurima commoda, amicos,

Hoc ego, docte Fai, te laetor honoribus auctum

Esse novis (quanquam nos utilis inter et usus) ;

Verum me magis ipsa movet respublica, claris

Orba viris ; quae iam sperat, te vindice, primo

Restitui se posse loco ; te iudice, sanctum

Virginis Astraeae caelo deducere numen,

Sedibus invisum nostris dum bella fuere.

Non ea vis nobis, dices ; non arduus Atlas

Tantam humeris possit latis fulcire ruinam.

Nolo tibi gravis esse, onus aut imponere, quantum

Ferre, Fai, nequeas ; satis est, pro parte virili

Si studium conferre voles operamque potentem.

Sunt alii (quorum melius mihi parcere visum

Nominibus) pulchro huic operi qui protinus addent

Se socios ; nec si in paucis antiqua resedit                                                           [p. 359]

Virtus conspiciturque viris, ideo minus illis

Audendumque tibi ; nulla unquam tam fuit aetas

Felix atque beata, bonorum ut largius uber

Funderet ; illa tibi pridem iam debita natoque

Ornamenta tuo, Deus haec in tempora pacis

Distulit haud temere, ut pacem cuius fuit author

Ille, colas, et quae nobis rex otia fecit.

Namque tuis nullus bello locus artibus ; omnes

Vi repetunt sua, vi rapiunt aliena, soluti

Divum hominumque metu, et vana formidine legum.

Tum fora clusa silent, tunc et praeconia cessant :

Exerta miles dextra, strictumque superbe

Intentans gladium : « Hic faciet, nisi feceris », inquit ;

Aut statuit quicquid libitum est ex commodo et usu

Ipse suo, seseque gerit pro iudice victor ;

Coram urbana metu pubes et rustica mussat.

Tum stabulantur equi tectis, quibus ante solebant

Institui iuvenes, pulsis ex urbe magistris.

Non praefecturae meritis, non dantur honores.

Omnia sunt pretio venalia ; rarus in aula,

Rarus in urbe aditus virtuti ; nec tamen ausim

Affinem huic culpae regem, vel regis amicos

Dicere, non alios quibus est respublica curae,

Quorum iampridem studium et mihi nota voluntas.

Armorum haec sunt, non hominum, queis nullius obstet

Vis ulla ingenii, robur neque pectoris ullum ;

Tantum aegris addunt mortalibus arma timorem !

Ipse ego dum clavum tenui, me fluctibus atris

Iactatum ferri maria in diversa videbam.

Quid facerem ? Semel ut provecta est navis in altum,

Difficile est regere et quovis intendere cursum,

Non magis in medio quam si consistere lapsu,

Aut regredi coneris. « Inexaturabile bellum est,

“ Faucibus horrendis latisque, voracius omni                                                      [p. 360]

“ Gurgite. Tam foedam non Crassi divitis aurum

Expleat ingluviem, non Persica gaza, nec omnes

Quas Tagus aurifluas vehit, aut Pactolus arenas,

Effossis quicquid legitur vel ubique metallis.

Atque illi in tanto grata est lascivia luxu ;

Gaudet enim potius male partis, semper honesta

Militiae vetitis postponens commoda lucris.

Nam manibus quaecunque suis pedibusque superbis

Contigit, aut ventri non suppeditavit avaro,

Polluit, effundit, vel proterit omnia, tanquam

Nil reliquum prorsus miseris velit esse colonis.

Tale domus Ditis, tamque exitiabile monstrum

Regibus et populis aliud non extulit ullum ;

Quanvis multa lues hominum det corpora letho,

Multa fames, aliaeque malorum mille figurae,

Omnia quae collata uni levia esse videntur.

Haec tibi pars minima est belli descripta laborum,

Cuius inhumano quisquis capietur amore,

Idem erit et patriae et divini numinis hostis ;

Nec multum amisso aut spoliato rege dolebit,

Nec feret indigne violari templa deorum.

Multo plura oculis atque auribus hausimus ipsi

Cultores agri longe lateque patentis,

Quae mihi, quaeque tibi renovent memorata dolorem

Omnibus et pacis cupidis, et amantibus oti.

Bellum ergo sapientis erit vitare, nec unquam

Sanguinea capere arma manu, nisi forte necesse est.

Capta modum nec habent, nec maiestate reguntur

Principis imperiove ducum ; parere recusant

Legibus, et placidae sese submittere paci.

Quae cum tot soleant plagas imponere regnis,

Nec ratione ulla possint, nec lege domari,

Et neque iudiciis (quorum laus maxima vestra est),

Oremus superos quam mentem, quemque dedere                                         [p. 361]

Regi animum nuper faciendae pacis, eundem

Esse velint longos servanda in pace per annos ;

Ut sit iudiciis et legibus aequa potestas,

Ut sit cultus honosque Deo suus, omnis et uni

Serviat aeternum conspirans Gallia regi.

 

MDLXVII

 

 

VII, 4

Ad Annam Aestensem

 

Anna, mihi natis haec de tribus una superstes                                                   [A, p. 361]

Vivit adhuc, vivitque tuo servata recenti

Munere, dum tota caedes flagraret in urbe,

Praeterea nec spes occurreret ulla salutis.

Hanc natam, patri quae semper et omnibus horis

Adsidet, infirmamque regit cum matre senectam,

Aspicio nunquam, aspicio, sine pectore grato

Et memori laudisque tuae laudisque tuorum.

Tu plures animas servasti nuper in una ;

Illam ipsam, atque novem pueros, et utrumque parentem.

Unius in vita, vitam debere fatemur

Omnes ; credimus esse tuum quod vivimus omnes.

Illa mihi curam studiumque iacentis et aegrae

(Multos namque dies aegram iacuisse ferebant)

Narravit, ne quis percussor forte subiret

Interiora domus, ne quis se forte latentem

Extraheret (nec enim rabies tum saeva pepercit

Matribus ; infantes etiam dicuntur in amnem

Praecipites mersi). Dein cum furor ille quievit,

Paulatim et rabies vulgi temeraria cessit,

Praesidiis media positis regione viarum,

Ipsa ut vicinae narravit limine portae

Mille manus emissa inter gladiosque virorum

Cognita cum nulli rheda veheretur operta,                                                         [p. 362]

Una tuae comitum vulgo tum credita matris.

Sic rediens patremque metu curaque levavit.

Quis Deus hunc animum tibi, virgo, quis hanc tibi mentem

Spiritus immisit ? Deus est, Deus, Anna, maritae

Qui tibi cor pupugit, quod fecerat ante puellae.

Qui Deus etsi hodie vobis est fabula, ne tu

Neve alii pergant aliam confingere causam.

Nam memini, dum te Ferraria dulcis alebat,

Non solum te forma alias anteire puellas,

Verum etiam matres ipsas pietate virosque

Omneis ; ex illo est tua tempore maxima nobis

Gloria, cuius vix umbram Ferraria vidit.

Nos illa fruimur solida, longumque fruemur,

Dis ita si visum est superis, si vota precesque

Nostras accipient aequa pia numina mente.

Scilicet illius est merces haec ampla laboris,

Quem sumptum ante mihi viginti et quattuor annos

Ipsa soles iactare, nimis nulla aut tenui in re

Grata, absenti esses cum virgo sponsa marito,

Ipse tui curam gererem rerumque tuarum,

Ascitus pactis dotalibus author et auspex.

Quanquam nec labor ille fuit, sed primus honoris

Tum gradus a te, postque tuis mihi stratus ad illa

Quae deinceps nobis rex et regina dedere

Maxima, dum nos vulgo homines florere putabant.

“ Nullum adeo magno et regali in pectore frustra

“ Semen amicitiae iacitur ; cum foenore iacta

“ Summa redit ; redeunt generoso ex semine fructus

“ Multiplices variique. O si tua libera quondam

Quae fuerat tibi mens intactae integra puellae,

Nulla re, nulla vi alio detorta fuisset,

Quam minus aut hodie respublica nostra laboret,

Aut ego, quam sint nostrae hodie meliore loco res !

Plurima dissimulanda tibi, simulanda fuere                                                        [p. 363]

Plurima, tam variis in vultibus ingeniisque

Convenientum hominum ex omni regione locorum.

Quae nunquam patiare, tuae si spontis in aula

Vivas, nulli addicta viro, nullisque potentum

Imperiis. Sed quae in mediis consistere navis

Fluctibus ulla potest, rapidisque obsistere ventis ?

Atque ego, cum premerer stimulis iraque tuorum

Immerita, quos tum colui, tum semper amavi,

Te nunquam iratam, consanguineique doloris

Participem sensi. Quid si tua regia virtus

Illorum potuit sensus et flectere corda,

Immo et placatos et reddidit (ut prius) aequos ?

Cuius multa rei videor cognoscere signa.

Nunc expertus opem (fore quod vix ipse putavi)

Auxiliumque tuum tristi hoc in tempore nostro,

Expertus vita in generi nataeque salute,

Agnosco verae te relligionis alumnam ;

Agnosco magni prognatam stirpe Loisi

Regis, cui se ausit componere nemo priorum

Iustitia, probitate, fide, pietate vel armis ;

A quo progenies regum pulcherrima nobis,

Perpetuos regno terrisque datura nepotes,

Mi pacem veniamque meis, dum vita manebit.

 

MDLXXII

 

VII, 5

Ad Margaritam, Sabaudiae ducem

 

Oblectare meis te versibus ante solebas,                                                             [A, p. 363]

Quam forti desponsa viro regina fuisses ;

Nuptae alii placuere ioci, mox filius omnis

Maternas sese curas convertit ad unum.

O mihi si liceat festivi scribere formam

Et vultum pueri ! Quot basia utrique parentum                                                [p. 364]

Complexusque dedit, quot rettulit ille vicissim !

Tum septem postquam iam grandior attigit annos,

Qui decor enituit pueri maternus in ore,

Quique vigor patrius diffusus corpore toto,

Instar iamque viri proavos referentis imago !

O mihi si liceat iuvenis res condere gestas,

Virtutem liceat bellique domique futuram,

Servatos cives partosque ex hoste triumphos,

Quaeque alia haud falsus praesenti ex indole vates

Coniicio, totum fama celebranda per orbem.

Sed labor egregios exerceat iste poetas ;

Nobis est vetitum tantam contingere laudem,

Et tantum, regina, decus. Nam caetera abunde

Ut mihi suppeterent, animum tamen abstulit aetas

Qui fuerat, coepi iam cum tibi cognitus esse.

Te quoque post nobis erepta amisimus omnem

Laetitiam, et studium scribendi abiecimus omne,

Impia dum miseros agitat discordia cives

Mutuum in exitium et patriae miserabile funus.

Tristior inde fuit noster discessus ab aula,

Tristis ob antiquum reginae et regis amorem.

Caetera pene etiam laetabilis et sine cura

Aut desiderio. Quid enim ploremve relictum,

Aut cur non placeat lasso mage rustica vita

Decrepitoque seni ? Non tu post mille labores

Aut post iurgia mille labantem quae recreares

Firmaresque animum praesens, regina, fuisti.

Scis, et te meminisse puto, me publica semper

Omnia consuevisse tuo deponere semper

In gremio atque sinu, dubiisque exposcere rebus

Consilium ; privata etiam collapsa, manu sunt

Saepe tua meliore reposta statuque locoque ;

Et mea saepe domus sine te labefacta fuisset.

Quae mihi cum desint hodie solatia, non est                                                      [p. 365]

Cur in coetu hominum cupiam, cur vivere in aula.

Nunc adeo summis defunctus honoribus ipsa

In patria, mox invidiae corrosus amaris

Morsibus, atque odio procerum vexatus acerbo,

Qui me stante, ipsi nec sese stare putarunt

Posse, nec antiquum hoc patriumque evertere regnum.

Vivo tamen solo vitam Laertis in agro,

Delicias animo contemnens urbis et aulae,

Ambitione procul quae me rapere ante solebat :

Exul, at exilio non turpi, non inhonesto,

Sed quali populus quondam memoratur Athenis

Usus in egregios et claro nomine cives.

Quorum virtutem eximiam cum ferre tuendo

Non posset vel opes nimias aut denique quidquam

Rarum atque excellens et non aequabile plebi,

Commigrare alio et discedere ab urbe iubebat,

Non illos poenae causa culpaeve luendae,

Verum ut virtutis comitem hac ratione levaret

Invidiam et nemo vel in urbe excelleret unus.

Talis Aristides, et qui non moenibus urbem

Ac patriam, sed stare viris armisque putavit.

Nam quid Smyrnaeumque senem referamque Metellum,

Innumerosque alios, virtus quos sola coegit

Exilio mutare solum patriaque relicta

Externis sedes alias sibi quaerere terris ?

Nolo me inserere his ; eventus cui tamen idem

Aut par pene fuit, nisi quod tolerabilior sors

Est mea, qui patria non sum discedere iussus,

Tantum me adspectu atque oculis removere potentum,

Cuique domi licitumque meis est degere villis.

Ipse mihi rex aequus erat, iam tum licet aevi

Immaturus ; et ipse hodie nos tempore ab illo

Rex alit absentes, nos pascit et ubere largo,

Ut dominus praebet servis alimenta benigne,                                                    [p. 366]

Emeritis canibus vel equis operumque solutis,

Gratus et officii atque operae memor ille prioris,

Quanvis nulla sibi fere commoda speret ab illis.

Quae res exemplo est miserae tamen atque repulsae

Virtuti, nec parva bonis a regibus esse

Praemia, nec reges simulatis semper amicis

Credere, quaedam ipsos melius decernere secum.

Haec mea sors aliis miserabilis esse videtur,

Invidiosa aliis, etiam mihi pene beata

(Si quicquam hic dicive potest aut esse beatum) :

Namque mea in tanto quando vel inutilis aevo

Est opera, et patriam non re possumve iuvare

Consilio, sive illa mei pertaesa novorum

Gaudet amicitia iuvenum. Quis honestior istis

Optari potuit secessus et aptior annis ?

Incolumi fama et censu, non et procul aula,

Non procul urbe, meis belle satis aedificatis

In villis habito cara cum coniuge cumque

Et nata et genero et numerosa prole nepotum.

Est bona librorum mihi copia, scribo legoque,

Aut aliquid semper meditor ; ludique iocique

Stat ratio, nullusque dies mihi transit inanis.

Sed tantis mala me vicinia non sinit uti

Illa bonis vitamque meam meaque otia turbat.

At quae sors hominum in terris non plena laborum

Invidiaeque ? Etiam misero miser invidet, exul

Exulibus profugisque ; nec ulli hominum genus unquam

Gaudia pura dedit non mixta doloribus ullis.

Haud facile interea, multis licet undique septus

Praesidiis, motus potui vitare furentis,

Horrendum, populi vel agrestis tela iuventae.

Filia Parrisiam casu quae venerat urbem,

Imprudens subitis oppressa tumultibus, Annae est

Aestensis servata fide, nam sexus et aetas                                                          [p. 367]

Nulli praesidio fuit in discrimine tanto.

Longum sit memorare quibus me ignobile vulgus

Contudit afflixitque malis, ut praedia nostra

Diripuit captosque abduxit rure colonos.

Quidam etiam longo desertas tempore lites

Rettulit ad sedem et solium praetoris iniqui.

Tum vero nec erat, magno quod saepe tumultu,

Iustitium, sed qui praetor tum debuit esse

Vindex flagitii et sceleris, scelus ipse iuvabat.

Et nisi praesidium, nisi regis et arma timerent,

Forsitan illa dies nobis suprema fuisset.

Ipsa meae curam cepit regina salutis,

Sponte sua lectos equitum regina suorum

Praesidio nobis nostra usque ad praedia misit.

Quos tu non reges, quos et tum regis amicos

Supplicibus verbis non tunc, regina, rogasti ?

Quanquam aberas longo spatio divisa locorum,

Nulla mihi tua defuit unquam gratia, nullum

Auxilium ; sine te fractusque humilisque iacerem,

Aut me pallida mors habeat tellure repostum.

Hactenus haec, quando melius tu singula nosti

Scriptis aut sermone aliorum, aut denique fama.

Nunc est agricolis, nunc est habitantibus urbes

Plena quies. Fruimur securi uxoribus omnes

Et natis, fruimurque bonorum fructibus, alta in

Pace velut, si quid securum perpetuumque

In terris et si qua fides mortalibus ulla est.

Ne tamen iccirco nos otia carpere laeta

Ignavamque puta vel inertem degere vitam :

Nunc caelos rapio, non quo tentasse Gigantes

More ferunt, sed qua docuit ratione viaque

Christus, dum vitam in terris ageret ; sequor illa

Sero mihi calcata Dei vestigia segnis

Discipulusque senex. Sed qui venere suprema                                                  [p. 368]

Saepe die, nihilo tamen ii cepere minora

Praemia, dissimilisque labos aequatus utrisque est.

Nec ratio quaerenda tibi, cum iniuria fiat

Nulla, feras certo mercedem foedere pactam,

Si plus ille tulit vel partes venit ad aequas

Qui servisse minus, minus aut meruisse videtur.

Nemo suis meritis aditum sibi fecit Olympo,

Quanvis ille pius, quanvis sine crimine vixit ;

Nemo sibi dux ipse viae super astra ferentis,

Ipsa regitque trahitque Dei nos gratia caelo.

Donum hoc omne Dei est, qui pridem ante omnia legit

Saecula, quos regni socios caelestis haberet.

Atque utinam mundo sim tanquam mortuus, uni

Vivam respiremque Deo mediterque futuram

In caelis vitam, vitae praesentis in umbra,

Oblitus veterum studiorum, et totus in una

Verser lege Dei, Musas citharamque sonantem

Abiiciam, et tristi commutem gaudia luctu.

Hic mihi certus erat nostrisque aptissimus annis

Temporibusque animus, cum Albena tui gregis unus

Antiquo incensam studio te nostra legendi

Narravit, valde cupere et quid nunc ego possem,

Nosse etiam quantum de nobis hauserit aetas ;

Num canis aliquid, gestis et honoribus ante

Dignum aliquid scribam, an mores animumque priorem

Mutarim cum pelle, pilis tristique senecta.

Me, regina, tibi fateor nil posse negare :

Quid possim aut valeam melius me nemo putabit.

Dicam quod Lycios gravius poscente tributum

Bruto respondisse ferunt : « Fac, Brute, quotannis

Bis segetes fructum referant, bis floreat aestas ;

Tum vero duplices decumas nos pendere coge,

Et duplex numerare tuis quaestoribus aurum ! »

Sic tu redde mihi mea gaudia, redde iuventam,                                                [p. 369]

Praeteritas animi vires caldumque vigorem

Redde, mora in nobis erit usquam nulla, libenter

Quin tibi et exolvam pleno quod poscis acervo.

Verum id si praestare negas et reddere posse,

Quis dabit exuta serpentum ut more senecta

Eniteam, folia aut amissaque poma resumam

Arboribus similis, medicave recoctus ut arte

Infelix senium iuvenili corpore mutem ?

Hoc si nulla potest dare vis humana petenti,

Ecquid erit quonam pactove hoc liberer aere ?

Versuram faciam. Sed te neque furta latere

Nostra diu poterunt, et tu mage nostra requiris.

Namque domi tibi nec vates, nec carmina desunt,

Inque tuas laudes Europa effunditur omnis.

Restat ut aere meo, quanvis ego pauper inopsque,

Immensum atque ingens dissolvam hoc aes alienum.

Durum opus atque novum nobis, plenumque pericli,

Ne mihi fama prior iuvenili parta labore

Concidat ambitione nova, laudemque peracti

Temporis extremo deformem turpiter actu.

Dicitur a natis in ius venisse vocatus,

(Indignum dictu) magna iam aetate Sophocles,

Ut tandem rebus discederet ille gerendis,

Cederet integro pueris florentibus aevo.

Crimen erat nullum, ficta est amentia patris,

Cuius longa nimis premeret custodia natos.

At non ille senex certos producere testes

Et causam ancipitem consueto iure tueri,

Ipse potens animi : tantum mirabile carmen

Ante recens a se scriptum spectante corona

Protulit, hocne rogans factum a demente putarent.

Astantum magno recitata tragoedia plausu est,

Missus iudicioque reus, liberque recessit.

Hoc documento erit egregios confidere vates                                                   [p. 370]

Versibus, obscuros contra sua prodere caute,

Sperata ne ignominiam pro laude reportent.

Hei mihi, quam vereor ne sors contraria cedat

Iudicioque meo peream et ne poeniteat me

Exeruisse caput, cochleae aut testudinis instar.

Agnosco nihil in genere hoc me posse, nec unquam

Vel minimum potuisse, etiam tum cum fuit aetas,

Ingenio facilesque meo favere Camoenae.

Tu quodcunque fuit, nobis, regina, dedisti.

Nam bona pars hominum cernens tibi nostra probari,

Iudicium est amplexa tuum nec carmine lecto.

Ecquis enim virtuti ausit se opponere tantae ?

Cherilus ut, magni staret nisi nomine regis,

Nunquam oculos hominum, nunquam audeat ora subire.

Fac nos fac potuisse aliquid, tamen abstulit aetas

Quod fuit, aerumnae, morbi variique labores,

Et tua quae peior nobis absentia morte.

Ergo perpetui satius nos ferre silenti

Legem, ne tibi sim, regina, tuisque molestus

Auribus : ipse meae retegam ne damna senectae !

Forsan et ut plena siquis gustaverit urna

Vinum acidum aut male olens, de testa sumere eadem

Nunquam animum inducat, sic tu cum legeris ista,

Restingues desiderium post nostra legendi,

Meque onere hoc magno scribendi plura levabis.

 

 

VII, 6

Ad Barth. Faium

 

Nolim me pigrum aut fugientem forte laboris                                                    [A, p. 370]

Scribendi officium praetermisisse putari ;

Sed comes assiduus, gravis extremaeque senectae

Morbus, ab omni alia cogit me absistere cura.

Ut valeat vates, hilari tamen et nisi laeto                                                             [p. 371]

Ingenio fuerit, nec respondere priori

Nec poterit scribens prior ipse lacessere quenquam.

Haec tamen increpitans, tardam nimiumque morantem

Fallere si possim pituitam, carmina scripsi

Qualiacunque tibi, nostris ignoscere nugis

Qui potes, et stomachi iustos compescere motus.

Nunc ad te venio, quem durumne et sine sensu,

An potius dicam sapientem ? Hortensius olim

Est habitus sapiens, qui nulli interfuit unquam

Civili bello. Longe sapientior es tu,

Quem non ipsa movent civilis tempora belli ;

Nec quaeris studio concursans compita circum :

Ecquis Aquitanis venit modo nuntius oris ?

Et de Germanis quae fama ? Bipontius haesit

Ad ripas Araris, superato an transiit amne ?

Haec praeterveheris regum deliria forti

Erectoque animo, consuetaque munera semper

Matutinus obis vespertinusque, nec unquam

Officio prior ulla tuo potiorve tibi res.

ˮStultum est alterius mandata capessere curae,

ˮFastidire suae fidei concredita, quaeque

Ante recepisset Themidis iuratus ad aram.

Haec tu namque, Fai, sapienter, ut omnia, non quo

More alii vestra multi iactantur in urbe,

Quos videas magis atque magis nova munera semper

Appetere atque animum circum omnes ferre per artes

Incertum ignarumque sui. Spartae satis aequus

Nemo suae oblatum retinet constanter amorem ;

Quin, simul optatam potuit contingere sedem,

Continuo cupit alterius succedere sorti.

Ast alii, magnas quae maxima turba per urbes,

Tanquam in concilio regum fuerintque deorum,

Ridicula et summis de rebus inania quaedam

Effari in mediis hominum conventibus audent                                                  [p. 372]

Ore supercilioque gravi. Rediisse Catones

Fabriciosque putes ; tanta gravitate queruntur

Communem arbitrio et nutu non ire suo rem,

Non belli, non se pacis praescribere leges.

Tum claros homines acri proscindere lingua,

Arbitriumque sibi maiorum poscere rerum,

Parcere non regum famulis, non regibus ipsis.

Quinetiam laqueos et falsam relligionem

Iniiciunt animis, ut qui responsa petebant

Ementita prius corruptae vatis ab ore.

Est qui non veritus superos asciscere testes,

Quorum sacra gerit : mutata in veste sacerdos

Saevus ad arma vocat populum, mox nomina profert

Designatorum ad caedem perscripta libello ;

Et nisi vis plebem divina coerceat, omni

In regione fluant humano sanguine rivi.

Tantus amor caedis, vindictae tanta cupido.

Scilicet illa Dei vobis praecepta reliquit

Filius ! Haec suprema suos scandentis Olympum

Vox fuit ad comites, ut non credentibus ultro

Vim facerent armisque sibi ferroque pararent

Imperium ? Non sic, non Paulus et omne profectum

A Christo tercentum annis volventibus agmen.

Persuadere fuit proprium, non cogere nostris

Semper, et oblatum constanter adire periclum.

At vim propulsare manu non usque licebat,

Vix etiam vitare fuga. Quid ? Inulta piorum

Mors erit, aut impune ferent tot densa tyranni

Funera ? Quinimmo gravior mox poena sequetur.

Aspicit omnipotens caelo Deus, et sedet ultor

Tantorum scelerum : « Nostra est iniuria, dixit,

Et dolor hic meus est, vindictam hanc ipse recepi ».

Nequicquam pacem nobis praeceperit ille,

Acceptisque vicem benefacta rependere damnis,                                            [p. 373]

Diligere infensos, et qui nos oderit, illum

Non odisse, sed incolumem salvumque tueri.

At nos authores vitiorum adiungere divos

Et propriae cupimus pietatem obtendere culpae.

Nos regis, patriae, atque Dei simulamus amorem,

Iniussique operas Domino damus : ut patris olim

Irati servus properet si occidere natos,

Eripiat veniaeque locum tempusque parenti,

Spem natis adimat vitae melioris ; ad hostem

Currimus infesti, atque omnis mora longa videtur.

Multa prius peccet natus mihi, peccet amicus,

Quam gladium stringam, nisi sim furiosus ut Aiax.

Haec me dulcis amor patriae plorare coegit,

Regis amor dulcis, quem nunc (miserabile visu)

Paucorum ambitio regnis expellit avitis

Immeritum. Cadit infelix civilibus armis

Gallia victa suis, quam nulli exscindere reges

Vicini, quondam nulli potuere coloni.

Tu clarus studiis, tu magna notus in urbe

Officiis, potes has animo depellere curas

Congressu assiduo et leni sermone clientum

Qui te circunstant, deducunt atque reducunt,

Damnaque privatis solari publica rebus.

MDLXIX

 

 

VII, 7

Ad Chr. Thuanum. P. P.

 

Nec victus iaceo, quanvis erepta malorum est                                                   [A, p. 373]

Vi nobis hominum respublica ; nec quod inertes

Ignavique solent, prima ante pericula cessi

Consiliumque fugae dubio in discrimine cepi :

Sustinui quantos nostri perferre labores

Vix humeri poterant, nec vitae animaeque peperci,                                        [p. 374]

Dum patriae prodesse meae prodesseque regi

Spes fuit. Auxiliis desertus ab omnibus, ipso

Rege et regina nihil ausis tendere contra,

Discessi, patriae sortem miseratus iniquam.

Nunc aliud curo, studia intermissa, senectae

Subsidium, et parvos, mea dulcia pignora, natos.

Curo etiam, quas aula negoti plena vetabat,

Ruris opes nostri, quae nunc mihi regna videntur

Maxima, si stabile et proprium quid civibus usquam est.

Spero etiam, quando locus est hoc tempore nullus

Consiliis, aliquem demissum huc adfore caelo,

Qui valida mala tanta manu compescat et armis

Relliquias servet regemque in sceptra reponat.

O mihi tunc veniat non iniucunda seni mors,

Regibus antiquis sua reddita regna tuenti,

Atque meos cives in libertate manentes !

Quam mallem viresque suas mortalibus aegris

Et sanctum numen sine vi monstraret et armis,

Hunc Deus et rerum placide converteret orbem !

Pacatis animis sua quique in tecta redirent,

Nos sinerent nostris regnare in finibus, ipsi

Contenti regnare suis. Sed dira cupido

Regnorum antiquos fines confundit et ultra

Progreditur. Nullus fidei, nullusque pudori

Est locus : utilitas saevos agit una tyrannos.

Magna quidem multis praeclare gloria factis

Venerat huic nostro regi meritisque suorum.

Sol etenim reliquis praefulget ut aureus astris,

Sic alios reges praecessit Francus honore.

Fecere ambiguum, nemo quod fecerat ante,

Hoc puero ; nam visa dolis et fraudibus aetas

Opportuna ; etiam corrupti regis amici.

Audax tum Romana cohors collecta Tridenti

Exemplo sancire novo ius coepit iniquum :                                                          [p. 375]

Parte alia Belgas Romanus episcopus ante

Ascriptos sacris Remorum coetibus urbis

Abstulit atque suo concessit vivere iure ;

Par et Aquitanae est iniuria facta Baionae.

Par Elnae, quae nunc confusa accrevit Ilerdae.

Sed quid ego haec paucis consector singula verbis,

Cum regnum, leges et iura vir opprimat unus

Imperio regemque sibi subiecerit unus ?

Interea fines alienaque regna paternis

Artibus usurpata, iugum intolerabile servis,

Ferre docet. Nam qua freti spe ferre recusent

Imperium, amisso communi gentis et orbis

Praesidio ? Non tu haec ducas, Francisce, ferenda,

Romanae atque Italae gentis fortissime vindex !

Non tu, dum tua regna bonis erecta vigebant

Consiliis nec belli ingens mutaverat aestus.

Sic agitans mecum sedata mente futuri

Nescius, haecne velint aeterna et fixa manere

Di superi an mutare velint quoque caetera rerum.

Me tamen ipse bonis solor praesentibus, ac qui

Longa maris spatia emensus iam iamque propinquat

Littoribus patriis proramque advertit arenae,

Sic ego bisseni transgressus tempora lustri,

Nunc alias sedes, aliam iam cogito vitam,

Inque domos superas terris migrare relictis.

 

 

VII, 8

In reditum Francisci Lothareni, Guisiorum ducis, carmen

 

Ite coronati festivoque agmine, cives ;                                                                  [A, p. 375]

Ite, novis quam mos regibus ire viam !

Ite magistratus cum fascibus ; ite ministri

Sacrorum ; ite minor turba, senator, eques !

Omne forum sileat ; clausae sint urbe tabernae                                               [p. 376]

Artificum : locus hoc nullus honore vacet.

En vobis erit ad primum lapidemve secundum

Obvius in niveo dux Guisianus equo ;

Victor ab indomitis qui nunc redit usque Britannis,

Qua maris angusto cogitur unda freto.

Multos ille armis populos, multa oppida cepit ;

Gallorum fines protulit Oceano.

Quis Guinam potuisse capi, potuisse Caletum

Credat, ut adversus stet genus omne virum ?

Ipsa suis opibus fidens et rege marito,

Hoc longe veniens spreverat ante malum,

Arguerat vanique suos regina timoris.

Nulla sed invitis sat loca tuta deis.

Adspice, nec gemmis volitat nec splendidus auro,

Captivos hominum nec trahit ille greges.

E tantis spoliis praedaeque ingentis acervo,

Nil tulit, hunc albo corpore praeter equum.

Hunc tamen, ut, quoties gradietur, nobilis huius

In patriam toties sit memor officii.

Caetera pro meritis socios divisit in omnes,

Contentus laudis praemia ferre domum.

Ergo praetereunte viro bona dicite verba,

Et manibus plausum congeminate piis ;

Atque Deos orate, sinant hunc, principe nostro

Incolumi, longos ut superesse dies.

Hoc ego nec flavos metuam rectore Britannos

Nec Batavae gentis Vangionumque minas ;

Sperem etiam magni superato flumine Rheni

Lilia Pannonico fixa videre solo.

Talibus incoeptis moliri, Errice, decebat

Regna tibi fatis debita spemque nurus,

lmperiumque tuum media regione subacta

Extremis hominum continuare Scotis.

 

VII, 9

De ponte Gardonis

Admirandi antiqua operis monimenta, viator,                                                   [A, p. 377]

Suspicis, auctorem pressit iniqua dies :

At tu dignus eras ultra producere famam,

Dignus eras operi vel superesse tuo.